A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

4.4.3. «Chor maqola»
“ C h o r m a q o la ” n o m i bilan m a s h h u r b o 'lg a n bu qiziqarli asar muallifi 
N iz o m iy Aruziy Sam arq an d iy d ir. U n in g o 'z ismi N a jm u d d in A h m a d
ibn U m a r ibn Ali b o'lib, asli s a m arq an d lik d ir. Otasi bir vaqtlar Saljuqiy 
Alp Arslon x izm atida bo 'lg an . Bo'lg'u si olim IX asrning 90-yillarida 
t u g 'i l g a n , 1 116— 1 1 19 -y illa ri S u l t o n S a n j a r ( 1 1 1 8 —1157) s a r o y i d a
N i s h o p u rd a hayot kechirdi, s o 'n g ra G u r va B o m iy o n d a (A fg 'o n isto n n in g
m a r k a z iy q is m id a jo y la s h g a n v ilo y atlar) h u k m su rg a n S h a n s a b iy la r
xizm atiga kirdi va u m rin in g oxirigacha o 's h a yerda yashadi.
167

---

“ C h o r m a q o la " ilmiy, e tik -d id ak tik m a v z u d a yozilgan asar b o'lib, 
“ M a j m a ’ u l-g ‘aroyib" ( “Ajo yibotlar m a jm u a s i” ) n o m i bilan h a m ataladi. 
A sar 1156— 1157-yillarda bitilgan b o 'lib , t o 'r t q is m d a n iborat:
D a b ir (kotib)lar va dabirlik haqida;
S h e ’riyat ilmi va shoirlarning q a d r - q i m m a t i haqida;
Sayyoralar haqidagi ilm va munajijimlik haqida;
Tibb (m editsina) va tabiblik xususida.
Birinchi q ism d a qoraxitoylar bilan S u lto n S an jar o'rtasidagi 1141- 
yilning 9-sentabrida S a m a rq a n d atrofida b o i g a n urush, Qoraxitoylar bilan 
X o ra z m , sh u n in g d ek , Sulton M a h m u d G 'a z n a v i y bilan M o v a r o u n n a h r
h u k m d o ri Q orax o n iy B ug 'rax o n M u h a m m a d (1033—1056-yillar atrofida 
vafot etgan) o'rtasidagi siyosiy m unosabatlar, qoraxitoylar istilosi arafasida 
B u x o ro s a d r l a r i n i n g u m u m i y a hvoli h a q i d a q is q a , lek in q i m m a t l i
m a ’lu m o tla r keltirilgan.
“ C h o r m a q o l a ” ning ikkinchi q ism id a h a m m u h i m m a ’lu m o tla rn i 
u c h ra ta m iz . M a s h h u r forsiyzabon sh o irla r R ud ak iy (ta x m .8 6 0 —941), 
F a rru h iy (1038-yili vafot e tg an ), Firdavsiy ( ta x m in a n 9 4 0 — 1020— 1030- 
yillar orasi)larning hayotiga oid, s h u n in g d ek , B odhizning tabiiy sharoiti, 
m asalan u yerda b o 'lg a n 1000 ga yaqin koriz, u z u m n in g 120 ta navi, 
Q o rax o n iy lar davrida M o v a ro u n n a h r n in g adabiy va m a d a n iy hayotiga 
oid a x b o ro tla r sh u lar ju m lasid an d ir.
U ch in c h i q ism d a A bu R ayhon Beruniy va U m a r H a y y o m n in g (taxm. 
1048—1123) hayoti (N izom iy Aruziy S am arq an d iy u bilan yaqindan tanish 
b o 'lg a n ) bilan bo g 'liq m a ’lu m o tla r berilgan.
T o 'r tin c h i q ism d a o'zb ek isto n lik b u y u k q o m u siy olim A bu Ali ibn 
S in o n in g ( 9 8 0 - 1 0 3 7 ) Buxoro va X o razm d ag i ilmiy faoliyati bilan bog'liq 
m a ’lu m o tla rn i u chratam iz.
Xullas, N iz o m iy Aruziy S a m a rq a n d iy n in g ushbu asari 0 ‘zb ek isto n - 
ning X —XI asrlardagi ijtimoiy-siyosiy va m a d a n iy hayotini o ‘rganishda 
m u h im ah a m iy a tg a ega b o 'lg an m a n b a la rd a n biri hisoblanadi.
“ C h o r m a q o l a ” ning forsiy m a tn i 1910 va 1955— 1957-yillarda eronlik 
sh arq sh u n o s o lim la r M irzo M u h a m m a d Q azviniy h a m d a M u h a m m a d
M u ’in to m o n i d a n c h o p qilingan. Asar ingliz tiliga 1921-yili va 1963-yili 
rus tiliga tarjim a qilingan. S h a rq sh u n o s M a h m u d H asaniy uni o 'z b e k
tiliga tarjim a qilib c h o p ettirgan.