oiddir. IJnda qadim zam onlardan (islomiyatdan aw al o'tgan Eron podshohlari
z a m o n id a n to o 'g 'u z la r tarafidan Sulton Sanjarning asir olinishi (1153) va
N ishopurning vayron etilishigacha bo'lgan davr ichida E ro n d a va qisman
O 'zbckistonda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy voqealar hikoya qilinadi.
A sar I 153-yildan keyin yaratilgan. K itobning ilmiy q im m a ti shundaki,
u n d a turkiy xalqlar, ularning kelib
chiqishi haqidagi rivoyatlar, tu rk la m in g
v a ta n la rid a n biri Issiqko'l h aq id a b o sh q a m a n b a la r d a u c h ra m a y d ig a n
m a ’lu m o tla r keltirilgan.
“ M ujm al at-ta v o rix va qisas” ning y ag o n a q o 'l y o z m a nusxasi Parij
Milliy k u tu b x o n a s in in g q a d im iy forsiy k itoblar fon d id a, 6 2 - r a q a m
ostida
s a q la n m o q d a . U n in g m a tn i 1939-yilda ero n lik M alik u s h - s h u a r o B a h o r
to m o n i d a n c h o p etilgan.
4. 4.5. «Zayn al-axbor»
“ Z a y n a l- a x b o r ” ( “Tarixlar bezagi” ) nom li kitob muallifi XI asrning
yirik tarixchisi G ardiziydir. U ning to 'la ismi A bu Said A bulhay ibn Z a h h o k
ibn M a h m u d G ard iziy , G 'a z n ig a (A fg'o niston) tobe b o 'lg an va unin g
sharqiy tarafida joylashgan G ardiz qishlog'ida tug'ilgan. U o 'z
zam onidayoq
shuhrat to p g a n olim dir. Bu esa uning “ Z a y n a l- a x b o r ” n o m li asari tufayli
b o ' l d i . K i t o b 1049 — 10 5 0 - y i l l a r o r a s i d a y o z i b t a m o m l a n g a n va
G 'a z n a v iy la rd a n S u lto n A bdurashidga (1049—1053) ta q d im etilgan.
“ Z a y n a l - a x b o r ” , asosan q a d im z a m o n l a r d a n (islo m iy a td a n a w a l
o 't g a n qadim gi E ro n p o d sh o h la ri z a m o n i d a n ) to 1041-yilgacha, y a ’ni
G 'a z n a v iy la r d a n S u lto n M av d u d (1041 — 1050) bilan S u lto n M u h a m m a d
(1030—1031, ikkinchi m a r ta 1041) o 'rta s id a , y a ’ni 1041-yili D in o v a rd a
bo'lgan urush g ach a X u rosonda bo'lib o 'tg a n voqealar haqida hikoya qiladi.
A sarda ayniqsa X u ro s o n n in g arab istilosidan 1041-yilgacha b o 'lg a n
tarixi
bo sh q a asarlarga nisbatan kengroq yoritilgan.
G ardiziy ush b u asarini yozishda as-S allom iyning “ Kitob fi axb o r vuloti
X u ro s o n ” , a l-Ja y h o n iy n in g “Ajoyib a l- b u ld o n ” , s h u n in g d e k ibn Muqaffa,
ibn X a lliq o n n in g asarlaridan h a m foydalangan.
“ Z a y n a l- a x b o r ” rum liklarning m a d a n iy a ti ( d a r m a ’rifati ru m iy o n ),
turli x alqlarning diniy m arosim lari va yil hisoblari, M o v a r o u n n a h r n in g
tu rkiy aholisi va H in d isto n haqida, d eg an b o b la rd a n iborat.
A sarning
turli x alqlarning ( m u s u lm o n , yahudiylar, xristian va b o sh q a la rn in g ) diniy
m a ro s im la ri va yil hisoblari h a m d a H in d is to n haqidagi boblari A bu
R ay h o n Beruniy asarlari, O 'r t a Osiyo va O 'z b e k is to n n in g
tu rk iy aholisi
haqidagi bobi esa q is m a n ibn X u rd o d b e h , J a y h o n iy va Ibn M uqaffa
asarlariga ta y a n ib yozilgan.
169
G a rd iziy n in g “ Z a y n a l- a x b o r ” asari X u ro so n va M o v a r o u n n a h r n in g
a rab lar istilosidan t o XI asrning o ‘rtalarigacha b o 'lg a n siyosiy tarixini
o 'rg a n is h d a m u h im o ‘rin tutadi.
“ Z a y n a l- a x b o r ” asarining forscha m atn i eronlik M irzo M u h a m m a d
Qazviniy 1937-yili, M u h a m m a d N o z i m 1928-yili h a m d a Said Nafisiy
to m o n i d a n 1954-yili c h o p etilgan edi. 1969-yili T e h r o n d a asarning t o ‘la
nashri am alga oshirildi. U n in g tu rkiy xalqlar
haqidagi bobi rus tilida
V.V .Bartold to m o n i d a n 1900-yili n a sh r qilingan.
K ito b n in g 0 ‘z b e k is to n g a a l o q a d o r qism i A .K .A r e n d s t o m o n i d a n
ruschaga qilingan tarjimasi 1991 -yili L .M .E p ifa n o v a to m o n i d a n nashrga
tayyorlanib, T o s h k e n td a c h o p etildi.
Dostları ilə paylaş: