A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

Mavzuni mustahkamlash uchun berilgan savollar
/. 
M ahmud Koslig'ariyning «Devonu lug‘olir-turk» asarida nima haqida so'z
bo radi ?
2. Beruniyning «Osor ul-voqia» asari nima haqida ?
3. «А1 komil fi-l-iarix» asari muallifi kirn ?
4. Abu Safar Tabariyning tarixiy asari nomi nima?
* U s h b u m a v z u B. A h m e d o v as a ri g a t a y a n i b yorilildi.
181

---

5 -M A V Z U . T E M U R IY L A R DAVRI M A N B A L A R I
(X IV asr 7 0 -y illa ri — 1506-yiIlar)
D arsning mazmuni: 
T e m u riy la r davri.
Reja:
5.1. Asosiy siyosiy-ijtim oiy voqealar.
5.2. 0 ‘zbek tilidagi m anbalar.
5.3. Fors tilidagi m anbalar.
Asosiy tushunchalar: 
Temuriylar, tuzuk, suyurg'ol, xon, amir, podshoh.
5.1. Asosiy siyosiy-ijtimoiy voqealar
XIV 
asr ikkinchi yarmiga kelib Chig'atoy ulusining janubi-g‘arbiy qismini 
tashkil etgan Movarounnahrda siyosiy tarqoqlik yanada kuchaydi. Bu, ayniqsa 
a m ir u l-um aro Q azag'on vafotidan (1358-yili) keyin kuchayib, mam lakat 
m a y d a qism larga b o ‘linib ketdi. M asalan , S h ah risa b z d a Hoji Barlos 
mustaqillik bayrog'ini ko'tardi. X o'jandda Boyazid jaloir mustaqillik e ’lon 
qildi. Balxda A m ir Husayn xon etib ko'tarildi, Shibirg'onni M u h a m m a d
Apardi egalladi. X u ttalo n d a Kayxusrav o'zini podshoh deb e ’lon qildi. 
Badaxshon mahalliy hukm dorlar — Badaxshon shohlari qo'liga o ‘tdi.
Feodal ta rq o q lik d an barlos a m irzo d alarid an A m ir T e m u r ustalik bilan 
foydalandi va 1370-yili oliy h okim iyatni qo'lga oddi. U 1370— 1378- 
yillarda m a m lak atd ag i ta rqoqlikni tugatib, M o v a r o u n n a h r va X o ra z m n i 
o ‘ziga bo'ysundirdi. 1381 — 1402-yilIarda A m ir T e m u r qo's hni m am lak atlar 
ustiga harbiy yurish qilib, Eron, Kavkaz orti, lroq, Kichik Osiyo va 
Shim oliy H in d isto n n i istilo qildi, Oltin O 'r d a xoni T o 'x ta m is h g a (1 376— 
1395) q aq sh atq ich zarba berib, unin g poytaxti Saroy Berkani egalladi.
A m ir T e m u r va T e m u riy la r davlati m ay d a uluslarga b o ‘lingan ho ld a 
idora qilindi. M asalan, A m ir T e m u r saltanati t o ‘rt qismga b o 'lin g a n edi: 
X u r o s o n , J u r j o n , M o z a n d a r o n va S e is to n ( m a r k a z i H iro t s h a h r i )
S hohruxga; G ‘arbiy E ron, Ozarbayjon, lroq va A rm a n isto n (m arkazi 
T a b riz ), M iro n sh o h g a ; Fors, ya'n i E ro n n in g ja n u b iy qismi (m arkazi 
S h ero z), U m arshayxga; A fg 'o n isto n va S him oliy H in d isto n (m arkazi 
G ‘azni, keyinchalik Balx) P irm u h a m m a d g a suyurg'ol (shahzoda amirlarga 
to j-u taxt oldidagi katta xizmatlari u c h u n shartli t a r / d a i n ’o m qilingan 
y er-suv va uni idora qilish huquqi) berilgan edi.
Amir T em ur vafotidan (1405-yil 18-fevral) keyin 1409-yilgacha o'zaro kurash 
davom etdi. Shohruh Mir/o (1409-1447), Mirzo Ulug'bek (1409—1449), Sulton
182

---

Abu Said Mi газ (1451—1469), Sulton Husayn Mirzo (1459—1506) davrida davlat 
nisbatan markazlashgan edi va xalqaro obro‘ga ham ega edi.
XV 
asrning 8Q-yi!laridan boshlab, o ‘z aro h a m jih a tlik j u d a susaydi. 
M o v a ro n n a h rn in g bir o ‘z id a deyarli u c h ta mustaqil davlat b o l i b , ularda 
Sulton Abu Said M irzo n in g o ‘g ‘illari Sulton A h m a d M irzo S a m a rq a n d d a ,
I Imarshayx M irzo F a r g 'o n a d a va Sulton M a h m u d M irzo Hisor, X u ttalo n
h a m d a B ad ax sh o n d a h o k im i m u tla q hiso b lan ar edilar.
A m i r T e m u r v a T e m u r i y l a r d a v r i d a h a m y e r - s u v h a m d a
h u n a r m a n d c h i l i k k o r x o n a la r in in g k a tta qism i p o d s h o h x o n a d o n i va 
badavlat kishilar q o ‘lida b o ‘lib, m e h n a tk a s h xalq u la rn in g yerini ijaraga 
olib kun k e c h ira red i. U la r xiroj, d o r u g ‘agi, m iro b o n a, j o n solig‘i, avorizot, 
boj, ta m g 'a , zakot, peshkash, sovari kabi soliq va ja rim a t o ‘lashar, h u k u m at 
va k atta y e r egalarining t u r l i - t u m a n y u m u sh larin i bajarish ar edilar.
A m ir T e m u r davrida davlat tepasida rasm an Chingiz avlodidan b o ‘lgan 
S u y u rg 'a tm ish (1 370—1380) va S u lto n M a h m u d x o n (1380—1402) turdi. 
K e y in ch a xon k o 'ta r is h tartibi b e k o r qilindi va oliy h u k m d o r o 'z in i 
p o d s h o h d e b e ’lon qildi. Viloyat va t u m a n l a r d a h o k im iy a t m ark aziy
h u k u m a t tarafidan ta y in la n g a n d o r u g ‘alar q o ‘lida b o ‘ldi. Davlat ishlari, 
asosan turli m uassasa — d e v o n la r, devoni oliy — m ark aziy ijroiya organi, 
devoni mol — m oliya ishlari m a h k a m a s i va dev o n i tavochi — harbiy 
ishlar m a h k a m a s i va b o s h q a la r q o ‘lida b o 'lg a n . D in , shariat bilan b o g ‘liq 
ishlar qozi va shayxulislom q o 'lid a edi.
A m ir T e m u r va T e m u riy la r davrida M o v a ro u n n a h rd a g i S a m a r q a n d , 
Shahrisabz, Buxoro kabi s h a h a rla r iqtisodiy va m a d a n iy j i h a t d a n o ‘sdi, 
h u n a r m a n d c h ilik va sav d o -so tiq rivoj to pti. M o v a r o u n n a h r n i n g Xitoy, 
H indiston, Arabiston m am lakatlari, M o 'g 'u listo n , O ltin O 'r d a va Yevropa 
m am lakatlari bilan iqtisodiy va m a d a n iy aloqalari kengaydi. Bu d avrda 
iim -fan va m a d a n iy a t rivojlandi. N iz o m id d in S h o m iy va Hofizi A bru, 
S h a r a f u d d i n Ali Y a z d iy va A b d u r a z z o q S a m a r q a n d i y , M u h a m m a d
M irxond va G ‘iyosiddin X o n d a m i r kabi m uarrix olim lari, A lisher N avoiy 
va A b d u r a h m o n J o m iy , Bisotiy S a m a rq a n d iy va Xoja Ism a tu lla Buxoriy, 
Shayx A h m a d Suhayliy va K a m o lu d d in Binoiy kabi j u d a k o ‘p iste ’dodli 
sh o ir va o lim la r yetishib chiqdi.