A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

4 .4 .1 1. «Jome’ ut-tavorix»
v*C 
“J o m e ’ u t-ta v o rix ” (“Tarixiar m ajm u asi” ) asarining muallifi m a s h h u r 
q om usiy olim , tarixchi, tilshunos, tabib va yirik davlat arbobi Rashiduddin 
Fazlulloh ibn Im oduddavla A bulx ay ral-H am ad o n iy d ir. U ning ota-bobolari 
h a m o ‘z z a m o n in in g o'qim ishli kishilaridan b o'lganlar. M asalan, bobosi 
dastlab yirik q om usiy olim N osiruddin Tusiy (1201 — 1274) bilan birgalikda 
A lam ut q a l ’a s id a 1 Ismoiliylar x izm atida b o 'lg a n , s o 'n g m o 'g 'u lla r tarafiga 
o'tib ketgan. Otasi Imoduddavla Abulxayr o 'rtahol kishi bo'lib, H a m a d o n d a
tabibchilik bilan kun kechirgan, keyinchalik Elxoniylar saroyiga taklif qilinib, 
u yerda h a m o ‘z kasbi bilan shug'ullangan.
R ashiduddin 1247-yili H a m a d o n d a tug'ilgan. Yoshligidan yaxshi o ‘qib, 
o ta kasbidan tashqari, k o 'p g in a ilm larni — ilohiyot, tabiiy fanlar, m u m to z
ad ab iy o t, tarix, geografiya va b o sh q a fanlarni p u x ta egallagan.
R a s h id u d d in Elxon A b aq ax o n (1265—1282) davrida u n in g shaxsiy 
ta b ib i b o 'l i b x i z m a t q ilg a n , k e y i n c h a G ' o z o n x o n ( 1 2 9 5 —1304) va 
O 'ljo y tu x o n (1304—1317)lar vaziri b o 'lg a n . U s h b u x o n la rn in g homiyligi, 
ayniqsa o 'z in in g tadbirkorligi orqasida, d a v latn in g moliyaviy muassasasi 
t a m o m a n u n in g q o 'lid a edi, R a sh id u d d in vazirlik yillari ( 1 2 9 8 - 1 3 1 7 )
o ' z d a v r i n i n g e n g b a d a v la t va n u f u z li k i s h i l a r i d a n b irig a a y la n d i. 
H a lo k u iy la r davlatining turli viloyatlarida u n in g 80 000 g e k ta r hosildor 
yer-suvi, b o g 'lari, o 'n l a b h a m m o m , karvonsaroy, h u n a r m a n d c h ilik va 
savdo d o 'k o n la r i, yaylovlarda esa 250 000 q o 'y i, 30 000 yilqisi, 10 000 
tuyasi b o 'lg a n . R a sh id u d d in n in g shaxsiy boyligi, tarixiy m an b a la rn in g
guvohlik berishicha, 35 000 000 d in o rg a te n g b o 'lg a n . U n in g k o 'p sonli
1 A l a m u t qal 'a si — Q a z v in n in g sh im o li- g ‘arbiy tarafid a, Elburs t o g ' i d a jo y la sh g a n m u s t a h k a m
q a l ’a, I s m o i l i y l a rn i n g m u h i m q a r o r g o h l a r i d a n .
177

---

o ‘g ‘illari (16 nafar) Bag‘do d , R u m , G u ijis to n , A rdabil, Isfahon, Fors, 
X uziston, K irm o n va D o m g ‘o n viloyatlarining hokim i edilar.
R a s h i d u d d i n fe o d a l ta r q o q l i k va a y ir m a c h i l i k ta r a f d o r i b o 'l g a n
k o ‘e h m a n e h i t u r k - m o ‘g ‘ul k atta yer egalaridan farqli o 'la ro q , o ‘troqlik 
h a m d a m arkaziy davlat muassasini m u s ta h k a m la s h tarafdori edi. U n in g
G ‘o z o n x o n davrida o 'tk a z g a n m a ’m uriy va moliyaviy islohotlari shunga 
qaratilgandi. Oxiri R a shiduddin elxoniylar saroyida h u k m surgan fitna 
q u rb o n i b o'ldi. Endigina taxtga o ‘tqazilgan Abu S a ’idxon (1317—1335) 
R a s h i d u d d i n n i s a r o y d a n c h e t l a s h t i r d i . O r a d a n b i r yil o ‘t g a c h , u 
0 ‘ljoytuxonni zaharlab o ‘ldirishda ayblanib, 1318-yilning 18-iyulida qatl 
etildi, b a rc h a m o l-m u lk i m u so d a ra qilindi. 0 ‘s h a n d a unin g Tabrizdagi 
600 000 jild kitobga ega boy kutubxonasi h a m ta lo n -ta ro j qilindi.
R ash id u d d in tarixda o ‘zining yirik asarlari bilan h a m n o m qoldirdi. 
Ilohiyot ilm ining ayrim masalalariga b a g 'is h la n g a n “ A l- m a jm u o t ar- 
R ashidiya” ( “ R a s h id u d d in n in g m a jm u a la ri”), tibbiyotga oid “A l-o so r 
v a - l - i h y a ” ( “ T i r i k n a r s a l a r n i n g q o l d i q l a r i ” ), “ B a y o n a l - h a q o i q ” 
( “ H aqiqatlar b a y o n i”), qurilish masalalariga bag'ishlangan “Asila va ajiba” 
( “Ajib va asil narsalar” ) va nihoyat, j a h o n tarixini o 'z ichiga olgan “J o m e
u t-ta v o rix ” u ning qalam iga m a n su b asarlar ju m lasid an d ir.
O lim n in g bizning z a m o n a m iz g a c h a t o 'la yetib kelgan b ir d a n - b ir asari 
a n a shu “ J o m e u t-ta v o rix ” b o'lib, u o 'r t a asr tarixnavisligining o'z iga 
xos noy o b obidasi hisoblanadi. Bu kitob o 'r t a asr Sharq tarixchiligida 
yangi a n ’anani boshlab bergan asar. U n d a u m u m iy tarix sifatida m u sulm on 
m a m l a k a t l a r i tarixi bilan birga, G ' a r b m a m l a k a t l a r i , X ito y h a m d a
H in d is to n tarixini h a m yoritishga intilgan, Sharq m am lak atlari tarixi 
u m u m j a h o n tarixining bir qismi, deb hisoblagan.
“J o m e u t-ta v o r ix ” asari 1301 —1311 -yillar orasid a G ' o z o n x o n n i n g
topshirig'i bilan yozilgan. Asar uch q is m d a n iborat: I) M o 'g 'u lla r va ular 
asos solgan davlatlar Ulug' yurt, y a ’ni M o 'g 'u lis to n , Elxoniylar davlati 
h a m d a m o 'g 'u l l a r asoratiga tushib qolgan m a m la k a tla r, S him oliy Xitoy, 
O 'r t a Osiyo va Yaqin h a m d a O 'r t a S h a rq m a m la k a tla ri xalqlarining 
m o 'g ' u l istilosigacha b o 'lg a n q isq ach a tarixi; 2) S harq m a m la k a tla ri 
xalqlarining islom iyotdan aw a lg i tarixi, Arab xalifaligi va u ning tarkibida 
tashkil to pgan G 'azn av iy lar imperiyasi, Saljuqiylar davlati, X orazm shohlar 
davlati tarixi; Xitoy, qadimgi yahudiylar, franklar, Rim imperiyasi va 
H in d isto n tarixi; 3) Y er kurrasi h a m d a yetti iqlim m am la k a tla rin in g
geografik holati. Afsuski, asarning so'n ggi, uchinchi qismi saqlanm agan. 
Q o 'l y o z m a 1318-yili R ash id u d d in n in g shaxsiy kutubxonasi talo n -ta ro j 
qilingan vaqtlarda yo'q o lg an bo'lishi m u m k in .
178

---

M n / k u r asar, ayniqsa u ning turk va m o 'g 'u l xalqlarining C hingizxonga 
q a d a r kechgan tarixi M a h m u d Koshg'ariy va A lo u d d in O tam alik Juvayniy 
u s a r l a r i , E l x o n i y l a r k u t u b x o n a s i d a s a q l a n a y o t g a n “ O l t i n d a f t a r ” , 
I 'hingiz.xon va uning ota-bobolari tarixi, shu n in g d ek , t u r k - m o 'g 'u l xalqlari 
larix i va r iv o y a tla r in i yaxshi b ilg a n k is h ila r , P o ' l o d , C h j e n - s y a n ,
( i ' o x o n x o n va b o s h q a la r n in g o g 'zak i a x b o ro tla ri, G ' a r b m a m la k a tla ri, 
Xitoy va H i n d is to n xalqlari tarixiga oid q ism lari o 's h a v a q tla rd a E ro n g a
kelib q o lg a n fransiyalik ikki katolik rohib, ikki xitoylik o lim va kashmirlik 
ro h ib n in g ishtirokida yozilgan. T o 'p l a n g a n m a ’lu m o tla rn i ta rtibga solish 
ishlarini m u a llifn in g y o rd a m c h ila ri A b d u lla K o s h o n iy h a m d a A h m a d
Muxoriylar bajarganlar.
“J o m e u t-ta v o rix ” asarining ayniqsa t u r k - m o 'g ' u l xalqlari tarixini o 'z
ichiga olgan qismi M arkaziy Osiyo xalqlari tarixini o 'r g a n is h d a katta 
a h a m iy a tg a ega. K itobning O 'r t a Osiyo, E ro n va Kavkaz orti xalqlarining
X I 11 a s r b o s h l a r i d a g i ijt i m o i y - s i y o s i y h a y o t i g a o id q i s m l a r i h a m
b e n ih o y a td a qim m atlidir.
A sarning ayrim qismlari K a trm e r (1836), E.B Ioshe (1911), K.Yan 
(1941), I.N . Berezin (1858—1888) t o m o n i d a n rus, fransuz h a m d a nem is 
tillariga tarjim a qilingan va forscha m a tn i, so 'z b o s h i bilan c h o p qilingan. 
U n i n g o ' z b e k t i lig a q i l i n g a n i k k i t a t a r j i m a s i b o r . U l a r d a n b iri 
S h a y b o n i y l a r d a n K o 'c h k i n c h i x o n n i n g ( 1 5 1 0 —1530) t o p s h ir ig 'i bilan 
M u h a m m a d Ali ibn D a rv ish Ali B u x o riy t o m o n i d a n q i l i n g a n va 
m u q a d d i m a va uch jild d a n iborat. Bu ta rjim a n in g n o y o b q o 'ly o z m a s i 
O 'z b e k is to n Respublikasi F a n la r ak ad em iy a sin in g A bu R ay h o n B eruniy 
n o m i d a g i S h a r q s h u n o s l i k in s t i t u t i f o n d i d a 2 - t a r t i b r a q a m i o s t i d a
s a q la n m o q d a . Ikkinchi taijim a esa 1556-yili N iso s h ah rid a S o lu r b o b o
ibn Q ul Ali to m o n i d a n U rg an ch hokim i Ali S u lto n n in g (1572-yili vafot 
e t g a n ) b u y r u g 'i b ila n b a ja r ilg a n b o ' l i b , u n i n g q o ' l y o z m a n u sx a si 
A s h x o b o d d a T u r k m a n i s t o n F a n l a r a k a d e m iy a s in in g Til va a d a b iy o t 
institutida saqlanadi.
“J o m e u t-ta v o rix ” asarining to 'liq ru sch a tarjimasi 7 nafar m o 't a b a r
q o 'l y o z m a l a r asosida 1946—1960-yillarda S a n k t - P e t e r b u r g d a a m a lg a
oshiriigan.