A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

5.2.7. «Holoti Pahlavon Muhammad»
Alisher N av o iy n in g beshinchi tarixiy asari h a m m e m u a r biografik 
x a r a k te r d a g i risola b o 'lib , o 's h a d a v r n in g e n g m a s h h u r va b e n a z i r
k u ra sh c h isi va turli f a n la r b ilim d o n i t o 'g 'r is id a g i « H o lo ti P a h la v o n
M u h a m m a d » d ir. Alisher Navoiy «Majolis un-nafoyis» asarida ushbu shaxs 
t o ' g ' r i s i d a q u y id a g i m a ’l u m o t n i k e ltir a d i: « P a h l a v o n M u h a m m a d
Kushtigirkim , k o 'p fazoyil bila orastad u rk im , kushti bovujud ulkim, uning 
a n d o q h a q va m u lk id u rk im , m a ’lum em a sk im , hargiz bu fan d a a n d o q
p a y d o b o 'lm is h b o 'lg 'o y . O 'z g a fazoyiliga k o 'ra va din m artab asid u r, 
m usiqiyda idvor ilmida davrining b e n azirid u r, c h u n kam oloti iz h o r min 
a s h -s h a m s d u r, sh arh qilm oq ehtiyoj ermas».
R isolada biz Pahlavon M u h a m m a d n i n g o 'z davrining b e n a z ir kishisi 
b o ' l g a n l i g i , q ir q yil d a v o m i d a A l i s h e r N a v o i y g a m e h r i b o n c h i l i k
188

---

ko'rsatganligi, fav q u lo d d a xotiraga egaligi, b a rc h a z a m o n d o s h la r i izzat- 
h u rm a tig a s a z o v o r b o ‘lgan, yuksak axloqiy fazilatlarga ega k urashchi 
ck an lig in i k o ‘r a m iz . U n i b a r c h a k ec h ik z a m o n d o s h l a r i , Z a h i r i d d i n
M u h a m m a d Bobur, Z a y n id d in Vosifiy, M irza M u h a m m a d H a y d a r h a m
Hjoyib kurashchi va olijan o b in so n , b a sta k o r ekanligini tasdiqlaydilar.
Bu asar T e m u r iy la r davri XV asr ikkinchi y a rm i m a d a n iy hayotiga 
oid q im m a tli m a ’l u m o t l a r keltirilishi bilan m u h i m xususiyat kasb etadi. 
Bu risola h a m aw a lg i «X am sat ul-m utahayyirin» va «H oloti Sayyid Hasan 
A rdasher» kabi XV asr ikkinchi yarm i T e m u riy la r davri tarixi t o ‘g ‘risi- 
dagi q im m a tli m a n b a d ir.
N o m lari zikr etilgan besh s o f tarixiy asarlardan tashqari Alisher Navoiy 
q u y id a g i a s a r la r i, y a ’ni « M a h b u b u l - q u l u b » , « M a jo lis u n - n a f o i s » ,
« M u n sh a o t» , « N a so y im u l- m u h a b b a t» va h a tto s o f lingvistik xarakterdagi 
«M u h o k a m a t ul-lug‘atayn» asarida h a m tarix ilmi u c h u n m u h im m a ’lum ot 
bor.
A lisher N avoiy tarixchi o lim sifatida asarlarida, x ususan « M a h b u b
u l-q u lu b » d a ijtim oiy g u r u h la r t o ‘g ‘risidagi m u lo h a z a la rn i b a y o n etg an , 
«M ajolis un-n afo is» asarida 450 d a n ortiq davlat arbobi, s h o ir va s a n ’at 
shaydolari h a q id a , « N a s o y im u l- m u h a b b a t» asarida esa 750 d a n ziyod 
avliyolar t o ‘g ‘risdagi m a ’lu m o tla r keltirilgandir.
«Vaqfiya» asarida esa A lish er N a v o iy n in g q a n d a y m o l - m u l k egasi 
b o 'lg a n i, h a m d a ularni jam iy at u c h u n vasiyat qilganligi b a y o n etiladi. 
Alisher N av o iy n in g « M u n s h a o t» asari, h a m d a u tartib b ergan « M u r a q q a ’ 
M ir Alisher»da ja m la n g a n m ak tu b la r m a z m u n i, Alisher N avoiyning hayoti 
va faoliyati turli qirralarini va o ‘z davri ijtimoiy, siyosiy va m a d a n iy
hayotini yoritish d a ju d a k atta tarixiy, ilmiy a h a m iy a tg a ega hujjatlardir.
U Xoja U baydulloh Ahror, uning muridlari va A b d u r a h m o n Jo m iy n in g
dastxat m ak tu b larin i tartibga keltirib, maxsus « M u r a q q a ’ M ir Alisher» 
nomli dastxat avtograflardan iborat qim m atli 594 ta m a k tu b n i kitob holiga 
k eltirib , bizga m e r o s q o ld ir g a n . U s h b u m u r a q q a ’ a s o s id a d o k to r lik
dissertatsiyasini yozib, sh a rq s h u n o s A so m id d in 0 ‘rin b o y ev tarix fanlari 
dok to ri d egan u n v o n g a ega bo 'ld i. Keyingi yillarda o lim u la r t o ‘g ‘risida 
rus, tojik, fors va ingliz tillarida bir n e c h a k itob c h o p etib, A lish e r 
N avoiyning tarix sohasidagi k o 'rsa tg a n xizm atini d u n y o g a n am o y ish etdi.
A lisher N avoiy yirik tarix ch ilar M u h a m m a d M irx o n d , D av latsh o h
S a m a rq a n d iy va G 'i y o s id d i n X o n d a m irla rn in g h o m iy va m urabbiysigina 
e m a s , balki original tarixiy asarlari ijodkori sifatidagi x izm atlari h a m
a lo h id a e ’tiborga loyiq, d e b o'ylaym iz.
A m ir T e m u r n in g o ‘zi tarix ilmi taraqqiyotiga j u d a k atta e ’tib o r berdi.
189

---

S u lto n i s o h i b q i r o n o ' z « T u z u k la r » in i y a r a tib , o 'z b e k d a v la tc h ilig i 
taraqqiyotiga b e b a h o hissa q o 'sh d i. M irzo U lu g 'b e k «Tarixi a r b a ’i ulusi 
C hingiziy»nom li ju d a qim m atli tarixiy asarni t a ’lif qilishda shaxsan o'z i 
qatnashdi. B u n d an tashqari bu davrda yashab ijod etgan ja h o n g a m a s h h u r 
tarixchilar G 'iy o sid d in Ali, N iz o m id d in S hom iy, Sharafuddin Ali Yazdiy, 
H o f i z i A b r u , M u ’i n i d d i n N a t a n z i y , A b d u r a z z o q S a m a r q a n d i y ,
M u h a m m a d M irxond, G 'iyosiddin X o n d a m ir va b oshqalar asarlari h a m o n
m utaxassislar u c h u n qim m atli tarixiy m a n b a , b itin a s-tu g a n m a s xazinadir.
Alisher Navoiyning «Vaqfiya» asarida zikr etiigan m o l- m u lk h a m uning 
o 'z davri yirik m o l - m u l k , davlat egasi e kanligini k o 'r s a ta d i. M irzo
M u h a m m a d H a y d a r n i n g y o z is h ic h a , A lish e r N a v o iy n in g b ir kunlik 
darom adi o 'n sakkiz m ing shohruhiy ekan. Tarixchining yozishicha, Sulton 
H u say n davlat tepasiga kelgach, b u tu n m a rh a m a tin i A lisher Navoiyga 
ko'rsatadi. U esa o 'z o 'r n i d a m o l- m u lk in i yurt obodo n ch ilig i, o lim -u
fozillarga hom iylik qilishga qaratgan. T arix ch ilar G 'iy o s id d i n X o n d a m ir, 
Z ah irid d in B o b u r va b o sh q alarn in g yozishicha, Alisher N av o iy ch a h e c h
kim k o 'p b in o i-h a y r, xalq u c h u n im o ra tla r va b in o la r q u r m a g a n ekan. 
Ahli fazl va h u n a rg a m urabbiy va m u q a w iy lig i h a m j u d a m ash h u r.
A lish er N avoiy o 'z i n i n g tarixiy a sa rla rid a b o 'lib o 't g a n v o q e a va 
hodisalarga, shaxslarga b a h o berishda yuksak insonparvarlik g'o y a la rid a n
kelib chiqdi. U n in g tarixchi olim sifatidagi am aliy faoliyati turkiy o 'z b e k
tilidagi tarix ilmini yuksaklikka k o 'tard i. Maxsus asar, ix ch am risola, 
tazkira va m a k tu b la r yaratib, turkiy tildagi tarix ilm ining keyingi rivoji va 
ta raqqiyoti u c h u n z a m in yaratdi.
A lisher N avoiy o 'z in in g « M u h o k a m a t u l-lu g 'atay n » asarida siyosiy 
hokim iyat va til, m a d a n iy a t siyosati xususida quyidagi haqli fikrlarni 
bayon etadi: «...to m ulk arab xulafosi va salotinida erdi, falak ul vaqtda 
n azm dabiriga arab tili birla jilva berdi...» Y a ’ni m a m lak atlar arab xalifalari 
va sultonlari davrida s h e ’riyat kotibi a rab tilida ijod etdi.
M a m l a k a t l a r n i n g b a ’z ila rid a «sort s alo tin i m u s ta q il b o 'l d i l a r , ul 
m u n o s a b a t bila forsigo'y sh u a ro z u h u r qildilar».
«To m u lk arab sort salotinidin tu rk x o n la rg 'a intiqol topti, H ulo g u x o n
z a m o n id a sultoni so hibqiron T e m u r K o 'ra g o n z a m o n id in farzandi xalafi 
S h o h r u h S u lto n n in g z a m o n in in g oxirigacha turk tili bila sh u aro paydo 
bo'ldilar».
Alisher N avoiyning yuqorida keltirgan m u h im fikrini faqat s h e ’riyatga 
em a s, balki u m u m a n m a d a n iy a t, shu j u m l a d a n tarix ilmiga h a m t o 'la
tadbiq etsa b o 'la d i. Buning yorqin misoli sifatida A lisher Navoiy yaratgan 
nasriy asarlar b o 'lib , ularni k eyincha Z a h irid d in M u h a m m a d Bobur,
190

---

M u h a m m a d Solih, Darvish M u h a m m a d Buxoriy, Abulg‘oziy B ahodirxon, 
M unis, O gahiy, B ayoniy va b o s h q a la r d a v o m ettirdilar.