A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

5.2 .8 . «Vaqoyi’»
“ V a q o y i” ’ («Voqealar») Z a h ir id d in M u h a m m a d B o b u rn in g ja h o n g a
“ B o b u r n o m a ” n o m i bilan m a s h h u r b o ‘lgan sh o h asarining asl n o m id ir. 
M u a llif asarda o 'z i n i n g o ‘n ikki y o sh id a F a r g 'o n a viloyati p o d s h o h i, d e b
k o 'ta r ilg a n v a q tid a n b o sh la b , h a y o tin in g oxiriga q a d a r b o 'l i b o 't g a n
v oq ealarn i yilma-yil b ay o n qilgan. D u n y o d a m avjud a sarn in g b a rc h a
q o 'l y o z m a l a r i d a b ir n e c h a yil, x u s u s a n 1509—1518, 1521 — 1524-yil 
voqealari bayoni tu sh ib qolgan.
B o bur F a r g 'o n a viloyati h o k im i T e m u r iy U m a r Shayx M ir z o n in g
( 1 4 6 1 - 1 4 9 4 ) t o 'n g ' i c h o 'g 'li, 1483-yilning 14-fevralida A n d ijo n sh a h rid a
tug'ilgan. U 1494-yilning 5 -iy u n id a , hijriy hisobda o ' n ikki y o sh id a ha lo k
b o 'lg a n otasi o 'm i g a F a r g 'o n a taxtiga o 'tq a z ila d i. Lekin o r a d a n k o 'p
vaqt o 't m a y , m a m la k a td a avj olgan o 'z a r o kurash natijasida m ag'lubiyatga 
u c h ra b , F a r g 'o n a n i tashlab c hiqishga m a jb u r bo 'lad i.
U n in g 1497— 1500-yillarda S a m a r q a n d taxti u c h u n olib b o rg an kurashi 
h a m muvafifaqiyatsizlikka uchraydi.
B o b u r 1504-yilga q a d a r F a r g 'o n a va S a m a r q a n d u c h u n ku rash d i, 
a m m o T e m u r i y l a r o ' z a r o b i r l a s h a o l m a d i l a r . N a t i j a d a , u tajrib a!i 
S h ay b o n iy x o n bilan b o 'lg a n j a n g la r d a m a g 'lu b iy a tg a u c h ra b , o ' z yurtini 
ta rk e tib, o m a d va baxt izlab K obulga vo 'l oldi. K obulni egallagan B o b u r 
o 'z m avqeini asta-sekin m u s ta h k a m la b bordi.
1511-yilning kuzida B ob u r O z a rb a y jo n va E ro n p o d sh o h i S h o h Ismoil 
S a fa v iy n in g ( 1 5 0 2 —1524) h a r b iy y o r d a m i g a t a y a n i b , S a m a r q a n d n i
u ch in c h i b o r egallashga m uvaftaq b o 'ld i. A m m o , u n in g o 'z xalqi e ’tiq o d i
— su n n iy m a z h a b n i in k o r etib, kishilarga shialar kiy im ida k o 'rin ish i, 
aholini u n d a n ixlosini qaytardi. Bu safargi B o b u m in g b o b o m e ro s poytaxt 
S a m a rq a n d d a g i hukm ronligi b ir yilga h a m y etm ad i.
1512-yilning b a h o rid a K o'li M alik (X a v ro b o d bilan Q o r a k o 'l o ra sid a
joylashgan n ia v z e ’) d e g a n jo y d a b o 'lib o 't g a n j a n g d a S h a y b o n iy la rd a n
U b a y d u l l a x o n , M u h a m m a d T e m u r S u l t o n , J o n i b e k S u l t o n va 
b o sh q a la rn in g birlashgan kuchlari u n in g q o 'sh in larin i t o r - m o r keltirdi.
Bobur Hisori s h o d m o n to m o n g a chekindi va qariyb ikki yil m o b a y n id a
o 's h a viloyatda kun kechirdi va 1514-yili y a n a K obulga qaytdi.
U 
1514—1525-yillar orasida S h im o liy H in d isto n g a , uni b o 'y s u n d iris h
m a q s a d id a besh m arta q o 's h in to rta d i, lekin faqat so'nggi yurishi (1525) 
natijasida boy va ulkan m am lakatni egalladi. Bobur tarixda yangi saltanatga
191

---

asos soldi. U n in g davlati g 'a r b d a yanglish Buyuk m o ‘g ‘ullar nom i bilan 
m a s h h u r b o 'lib ketgan, aslida esa bu H in d isto n d ag i T e m u riy la r yoki 
Boburiylar davlatidir.
Bobur 1530-yilning 26-dekabrida H indistondagi povtaxt Agra shahrida 
vafot etdi. A m m o u n in g vasiyatiga k o ‘ra, kevincha u n in g xoki Kobul 
shahridagi o'z i asos solib o b o d qilgan b o g 'g a k o 'm ild i. U n in g q a b r toshi 
k e y i n c h a c h e v a r a s i N u r i d d i n M u h a m m a d J a h o n g i r ( 1 6 0 5 —1627) 
t o m o n i d a n o 'rn a tilg a n .
Bobur iste’dodli qalam sohibi sifatida ikki devon — she’rlar majmuasi, aaiz 
ilmiga oid risoia, islom qonunshunosligi masalalarigabag'ishlangan “ Mubayyin” 
nomli masnaviysi, Ubaydulla Xoja Ahrom ing “Volidiya” risolasining turkiy 
taijimasi, musiqa va harbiy ishga oid risolalari muallifi, maxsus yangi alilbo 
“Xatti Boburiy” ixtirochisi ham da “Vaqoyi” ’ asarining ijodkoridir.
“V aqoyi” ' m e m u a r - x o tir a tipidagi a sa r b o 'lib , o 'z in in g bay o n uslubi 
b ila n “ T e m u r t u z u k l a r i ” ni e s la ta d i. K i t o b d a F a r g 'o n a , T o s h k e n t ,
S a m a rq a n d , Hisori s h o d m o n , C h a g 'o n i y o n , Kobul, X u ro so n poytaxti 
Hirot h a m d a Shim oliy H in d is to n n in g XV asr ikkinchi yarmi va XVI asr 
birinchi o 'ttiz yilligidagi ijtimoiy-siyosiy ahvoli batafsil yoritilgan. A sar 
m a z m u n in i shartli uch qism ga b o 'lis h m u m k in :
1. F a r g 'o n a va M o v a r o u n n a h r voqealari davri (1494—1504);
2. Kobul va X u ro so n voqealari davri ( 1 5 0 4 - 1 5 2 5 ) ;
3. H in d isto n voqealari davri (1525—1530).
Siyosiy v o q ealar b a y o n id a n tash q ari, asar geografik h a m d a etnografik 
m a ’l u m o t l a r g a bo y . U n d a n F a r g ' o n a n i n g t u r k - m o ' g ' u l q a b ila la r i, 
k o 'c h m a n c h i o 'z b e k la r q o 'sh in i tuzilishi, M o v a r o u n n a h r , X u ro so n va 
H in d isto n xalqlarining urf-odatlari, h ay v o n o ti, n a b o to ti, parrandalari va 
b o sh q a la r to 'g 'ris id a tafsilotlar h a m o 'r i n olgan.
“ V aqoyi” ’ asari asl m atni uch m arta, birinchi m arta 1857-yili Q o z o n d a
N .I.llm in s k iy t o m o n i d a n Buxoro q o 'ly o z m a s i va ikki m a rta 1905 va 
1970-yiIlari A n g liy a n in g poytaxti L o n d o n s h a h rid a A.Beverij x o n im
to m o n i d a n H a y d a ro b o d q o 'ly o zm asi asosida c h o p qilingan edi.
1995— 
1996-yillari yap o n olimi Eyji M a n u “ V aq o y i” ’ asari m atn in i 
t o 'r t t a turkiy va u c h ta forsiy qo'ly o zm alari asosida tuzib, unga m u k a m m a l 
k o 'rsatk ich larn i a lo h id a jild sifatida ilova qildi. Bu tad q iq o tch i keyincha 
y a p o n tilida tarjim a va k o 'rsatk ich larn i ikki jild d a c h o p etdi.
K irill-rus alifb o sid a 1948— 1949-yillari ikki j i ld d a S .M ir z a y e v va 
P.Sham siyev t o m o n i d a n birinchi b o r va 1960-yili bir jild sifatida c h o p
qilingan edi. M. Salye t o m o n i d a n rus tiliga tarjim a qilinib, 1958, 1993- 
yillari T o s h k e n td a bosib chiqarildi.
192

---

2002-yili S .H asanov t o m o n id a n P.Shamsiyev, S.M irzay ev v a Eyji M a n u
nashrlari asosida “ V a q o y i” ’ asar m atn in i c h o p etildi. A m m o , b u la r va 
b o sh q a n ash rlar ush b u ja h o n g a m a s h h u r a sarning asl nusxasining ilmiy 
' a k a d e m ik nashri em as.
G a rc h i “V a q o y i” ’ asl nusxa m a tn i ilmiy asosda tik la n m a g a n b o ‘lsa- 
d a , u n i ta r j i m a q ilis h , o ‘rg a n is h hall a s a r t o ‘la t u g a m a s d a n o l d i n
b o sh lan g an edi.
Ilk m a rta “V a q o y i” ’ asarini fors tiliga ta rjim a qila bosh lag an va b ir 
qism ini tarjim a qilgan shaxs B o b u rn in g safdoshi va sadri Shayx Z a y n
Xavofiy (vaf. 1534-y.) edi.
Asar b u tu n la y tu g a m a s d a n turib, u n d a n bir nusxani B ob u r ko 'c h irtirib
M o v a ro u n n a h rg a j o ‘n atg a n edi.
“V aqoyi” ’ bilan tasodifan tanishgan B oburning chevarasi Sulton Salim, 
b o ‘lg ‘usi J a h o n g i r o ta lig 'i, m a ’n av iy u sto zi Q u t b i d d i n M u h a m m a d
Beklarbegi o ‘g ‘li B eh ru zx o n N a v ra n g x o n d ir. U M irzo P o y a n d a H a s a n
G 'a z n a v iy d a n asarni fors tiliga ta rjim a qildira boshlaydi. A m m o , ta rjim o n
vafot etgach, M u h a m m a d Quli H isoriyni bu ishga jalb etib, 1586-yili 
tarjim a nihoyasiga yetadi.
U ch in c h i m a r ta “ V aq o y i” ’ni fors tiliga tarjim a qilish tash ab b u sk o ri 
B obu rn in g nabirasi Ja lo lid d in M u h a m m a d A k b ar (1556—1605) edi. U 
asarni B ayram xon o ‘g ‘li A b d u r a h im x o n g a ta rjim a qildirib, u n in g k o ‘plab 
nusxalarini nafis m o ‘ja z ra sm la r bilan b ezattirgan. Forsiy tildagi ushbu 
u c h c h a la tarjim a asl m a tn n i tik lash d a k atta ilmiy ah a m iy a tg a ega.
“V a q o y i” ’ asari G ‘arb olimlari ichida m a s h h u r va j u d a k a tta o b r o ‘- 
e ’tiborga molik. Asar ingliz tiliga u c h m a rta 1826, 1921 va 1990-yillari 
t o ‘la tarjim a qilingan b o ‘lsa, u n in g ix c h a m va qisqartirilgan nashrlari o ‘n 
besh d a n ziyoddir. Aytish m u m k in k i, s o ‘nggi ikki yuz yil d a v o m id a ingliz 
sharqshunoslari “ V a q o y i” ’ asarini j u d a jiddiy o ‘rg a n m o q d a la r va m axsus 
Boburshunoslik ilmiy yo'n alish ig a asos solganlar.
A sarning forsiy t o s h b o s m a m a tn i h a m m avjud. Kitob y a n a ikki m a rta
fransuz tiliga, nem is, turk, rus, y a p o n , hin d , u rd u , turk, q o z o q tillariga 
tarjim a qilingan.
U m u m a n , sh arq tarixiga oid asarlar ichida “ V aq o y i” ’ yuksak m avqega 
ega. S h u n d a y tarixiy o bida t o ‘g ‘risida S .A zim jonova t o m o n i d a n rus tilida 
u c h ta kitob c h o p etilgan b o ‘lsa-da, o ‘zbek tilidagi tad q iq o tla r, asosan 
filologik y o ‘nalishda am alg a oshirilgan.
“ V aqoyi” ’ birinchi galda tarixiy m a n b a va u boshqa soha mutaxassislari 
u c h u n ham b e b a h o obida va ibratii n a m u n a d ir.
193

---