A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

5.3. Fors tilidagi manbalar
5.3.1. «Zafarnoma»
M avlono N i z o m u d d i n S h o m iy yoki m avlono N iz o m u d d in S hanbiy, 
S hanbi G ‘ozoniy asli T ab rizn in g shim o li-g 'arb iy tarafida, u n d a n ikki 
mil m asofada joylashgan jo y d a tug'ilgan. Tarixchi “ Z a f a r n o m a ” asari 
bilan m a sh h u r bo'lgan. U 1393-yili A m ir T e m u r xizmatiga qabul qilingan, 
1404-yilgacha u bilan bo'lib, sohibqironning harbiy yurishlarida voqeanavis 
va voiz m an sab id a ishtirok qilgan.
1402-yili A m ir T e m u r unga o 'z in in g tarixini aniq va sodda tilda yozib 
berishni b u y u rg a n . N i z o m u d d i n S h o m iy bu asarni 1 4 0 2 - 1 4 0 4 - y illa r
orasida yozib t a m o m la g a n . Asar ja h o n g irn in g hokim iyat tepasiga kelishi 
(1370 y il.)dan to 1404-yilgacha b o 'lg a n voqealarni o 'z ichiga oladi. 
“ Z a f a r n o m a ” asari h a q iq a ta n h a m sodda tilda, ravon uslubda yozilgan, 
daliliy m a ’lu m o tla rg a boy. Lekin, A m ir T e m u r hayoti m a z k u r asarda 
b irm u n c h a , S h a ra fu d d in Aliga nisbatan k am , idealashtirilgan.
Asar O 'zbekiston, Q ozog'iston, Yaqin va O 'rta Sharq m am lakatlarining 
XIV asr II yarmi va XV asr boshlaridagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o'rganishda 
m u h im va ishonchli m a n b a la rd a n biri hisoblanadi.
N iz o m u d d in S h o m iy o 'z asarini yozishda G 'iy o sid in Ali Y azdiyning 
“ R o 'z n o m a y i g 'azav o ti H i n d u s t o n ” , A m ir T e m u r n in g u y g 'u r kotiblari 
t o m o n i d a n y a r a t i l g a n “ T a rix i x o n i y ” va b o s h q a s a r o y d a b itilg a n
k undaliklardan foydalangan.
“ Z a f a r n o m a ”yi N i z o m u d d i n S h o m iy n in g ikkita tahriri mavjud: 1)
1404-yili A m ir T e m u r O zarbayjon yurishidan q aytganda unga ta q d im
etilgan nusxa. 2) M iro n s h o h n in g o'g 'li M irzo U m arg a (1404-yil 26- 
m a rtd a A m ir T e m u r “ H alo k u x o n taxti” ni, ya'n i G 'a r b iy E ron h a m d a
O zarbayjonni i n ’o m qilgan paytida) ta q d im qilingan. U yuq o rid a qayd 
etib o'tilg an b irinchi n u sx a d a n deyarli farq qilmaydi. Asar “ Z a f a r n o m a ” 
deb ataladi. U n g a ayrim uslubiy tu zatish lar kiritilgan va d e b o c h a h a m d a
M irzo U m a rg a b ag 'ish lan g an kichik bir ilova (zayl) qo'shilgan. S h u n g a 
qaraganda, N i z o m u d d i n S h o m iy u m rin in g so'nggi yillarida M irzo U m a r
xizm atida b o 'lg a n va o n a yurti Tabrizda istiqomat qilgan.
“ Z a f a r n o m a ” ning q o 'ly o z m a nusxalari A rm aniston, Angliya, Fransiya, 
Iroq va T urkiya k u tu b x o n a la rid a s a q lan m o q d a. A sarning tan q id iy m a tn i 
F .T a u e r t o m o n i d a n 1937 va 1956-yillari Pragada c h o p etildi.
1 9 9 6 - y ili N i z o m u d d i n S h o m i y “ Z a f a r n o m a ” a s a r i n i n g Y u . 
H ak im jo n o v to m o n i d a n amalga oshiriigan forscha tarjimasi A .O 'rin b o y ev
t o m o n id a n ta h r ir qilinib n a sh r etildi.
194

---

" M u n ta x a b ut-tavorixi M u ’iniy” nomli T e m u riy la r davriga oid asar 
numllifi M u ’iniddin Natanziydir. U Isfahon shahriga qarashli, un d an qariyb 
yigirma farsah masofada joylashgan Natanz shahrida tug‘ilgan. Ch.A.Storining 
m a ’lumotiga qaraganda asli seistonlik b o 'lg a n 1. Fors viloyatining hokimi 
Tem uriy Iskandar M irzo (A m ir T e m u m in g nabirasi, Um arshayxning o ‘g ‘li, 
1415-yili inisi Boyqaro M irzo to m o n id a n o ‘ldirilgan) saroyida xizmat qilgan. 
Davlatshoh Sam arqandiyning so'zlariga qaraganda: “ M u ’iniddin N atanziy 
Sulton Iskandar davrida Iraqi Ajam va Forsda shuhrat to pgan olimlar va 
shoirlarjum lasidan bo'lib..., ilm da o ‘z zamonasining yetakchisi edi va Mirzo 
Iskandarning m a q o m a va holati h a m d a tarixini yozgan” 2.
M u ’n i d d i n N a t a n z i y q a l a m i g a m a n s u b b o ' l g a n va b i z n i n g
z a m o n a m iz g a c h a yetib kelgan bu asarning a n iq n o m i m a ’lu m em as. U 
ilmiy ja m o a tc h ilik orasida “ A n o n im I s k a n d e r a ” n o m i bilan m a sh h u r. 
Asar 1413-yili yozib ta m o m la n g a n . U n in g ikkinchi tahriri h a m bo 'lib , 
“ M u n ta x a b ut-tavorixi M u ’in iy ” ( “ M u ’iniyning saylangan tarix i” ) deb 
ataladi va T e m u r n i n g o 'g 'li S h o h r u h M irzoga b ag 'ish lan ad i.
“ M u n ta x a b u t-ta v o r ix ” u m u m iy tarix tip id a yozilgan asar bo 'lib , 
o l a m n i n g y a r a t i l i s h i d a n t o A m i r T e m u r v a f o t i g a c h a , 1405-yil 18- 
levralgacha m u s u l m o n m a m la k a tla rid a yuz b e rg a n v o q e a la r haq id a bahs 
yuritadi. A sar m u q a d d i m a va u c h b o b d a n iborat.
M u q a d d im a diniy m a z m u n d a bo'lib, u n d a o la m n in g yaratilishi, O d a m
Ato va uning farzandlari, N u h p a y g 'a m b a r va u n in g avlodi haqida u m u m iy
gap bo rad i.
Birinchi b o b d a q a d im iy E ro n va Y u n o n is to n p o d sh o h la ri, R im va 
Vizantiya im p erato rlari, Rim papalari, q ad im iy arab h a m d a Efiopiya 
po d sh o h la rin in g q isq ach a tarixi bay o n etilgan.
Ikkinchi bobda M u h a m m a d payg'am bar va uning avlodi, xalifayi roshidin, 
Umaviva va Abbosiya xalifalari, Arabiston h a m d a Misrda podshohlik qilgan 
Ali va Fotim a avlodi, shuningdek, Abbosiylar bilan zam o n d o sh bo'lgan 
Eron va M o v a ro u n n a h r hukm dorlari tarixi talqin etilgan.
Asarning noy o b va q im m a tli qismi u n in g u ch in c h i bobi hisoblanadi. 
U t u r k - m o 'g 'u l qabilalari va ularning kelib chiqishi, C h in g iz x o n va uning 
avlodi, S him oliy X itoyda h u k m r o n lik qilgan m o 'g 'u l xonlari, C h ig 'a to y
ulusi h u k m d o rla ri, Elxonivlar, Jaloiriylar, C h o 'p o n i y l a r , MuzafYariylar,