405
Təbiidir ki, yuxarıda adları çəkilən ticarət və qeyri-ticarət
məhsulları arasındakı sərhəd şərtidir. Bundan başqa, bu təsnifatda və
təsnif edilmə səbəblərinin kombinasiyalarında müstəsna hallar da vardır.
məsələn, “daşınma” anlayışı ölkə daxilində daşınmalara aid edilir, ona
görə bu mənada qeyri-ticarət məhsulu sayılır. Əslində isə nəqliyyat
xidmətləri ticarət məhsuludur, çünki bu xidmət müxtəlif nəqliyyat
firmaları tərəfindən dünya bazarında müxtəlif çeşidli məhsulların
beynəlxalq daşınması üçün təklif edilir. Bu şəraitdə onları emaledici
sənaye sahəsinin məhsul çeşidi kimi nəzərə alıb ticarət məhsullarına aid
etmək lazımdır.
Cə
dvə
l 10.1. Ticarə
t və
qeyri-ticarə
t mə
hsulları arasındakı
müxtə
liflilik.
Mə
hsulun xarakterik xüsusiyyə
tlə
ri
Ticarə
t mə
hsulları
Qeyri-ticarə
t
mə
hsulları
Dünya bazar qiymətlərinin daxili bazarda məhsulun
qiymətinə təsiri
+
-
Dünya bazar qiymətlərinin məhsulun istehsal olduğu
sərhədlərindən kənardakı qiymətinə təsiri
+
-
Daxili
tələbatın
xaricdən
tələbatla
dəyişməsinin
kompensasiyası
+
-
Idxalın dəyişilməsində daxili təklifin kompensasiyası
+
-
Daxili
qiymətlərin
dəyişilməsinə
xarici
ölkələrdəki
qiymətlərin təsiri
+
-
Xarici ölkələrdə qiymətlərin dəyişilməsinə daxili qiymətlərin
təsiri
+
-
Ticarət və qeyri-ticarət məhsulları arasındakı müxtəlifliyi cədvəl
10.1.-də görə bilərik. Bu cədvəldə “+” işarəsi ilə adı çəkilən məhsul
növünə göstərilən xüsusiyyətlərin olması, “-” işarəsi ilə isə olmaması
verilmişdir.
406
Bunun ticarət məhsulları, yəni hər iki istiqamətdə yerləşdirilə
biləcək məhsullar iki hissəyə: idxal və ixrac məhsullarına bölünürlər:
Ixrac məhsulları da öz-özlüyündə iki yerə bölünür: 1) faktiki
ixrac məhsulları və ya real ixracat məhsulları. 2) hələlik yalnız daxili
bazarda satılan, amma xaricdə satışı üçün heç bir məhdudiyyət
qoyulmayan məhsullar.
Analoji olaraq bütün idxalat məhsulları iki yerə bölünür: 1) real
idxal məhsulları, 2) xaricdən əvəzedicinin gətirilməsi mümkün olan
daxili bazarın yerli məhsulları.
Buna uyğun olaraq, dünya ticarətində iştirakı nöqteyi
nəzərindən bütün məhsullar müxtəlif kateqoriyalara bölünür. Dünya
bazarlarındakı mövqeyinə görə istehsalçı ölkələr və istehsalçı ölkələr də
müxtəlif kateqoriyalara bölünürlər.
Dünya iqtisadiyyatında oynadığı roluna görə ölkələr üç
kateqoriyaya bölünürlər:
1. nkişaf etmiş sənaye ölkələri
2. Keçid iqtisadiyyatında olan ölkələr
3. nkişaf etməkdə olan ölkələr.
Inkişaf etmiş sənaye ölkələrinə adətən Qərbi Avropa, Şimali
Amerika və Sakit okean hövzəsi ölkələrini aid edirlər.
Şəkil 10.2. Bazar konyukturuna təsir göstərən müxtəlif amillər
üzrə ölkələrin təsnifatı
Bütün ölkələr
Gəlirlər, iş
səviyyəsi
Aşağı
gəlir
Orta
həddən
aşağıgəlir
Orta
həddən
yuxarı
Yüksək
gəlir
Iqtisadi mühit
Naturал
təsərrüfat
Xammal ixracı
nkişaf
etməkdə
olan
nkişaf
etmiş
Siyasi-
hüquqi
Xarici
ölkələr.məh.
alışına
həvəsləndirmə
və ya əks
təsir
Siyasi сtabillik
Valyuta
məhdudiyyə
t
Dövlətin
səmərəlil
Mədəni mühit
Mədəni mühitin
спесифик
хцсусиййятляри
Milli
ənənələrin
Ictimai
davranış
407
Keçid iqtisadiyyatında olan ölkələrə adətən Mərkəzi və Şərqi
Avropa ölkələrini, həmçinin keçmiş SSRi ərazisində yaranmış və bazar
iqtisadiyyatına keçmiş ölkələri aid etmək olar. Rusiya öz siyasi
əhəmiyyətinə görə ayrıca olaraq nəzərdə tutulur.
nkişaf etməkdə olan ölkələrə Asiya, Afrika və Latın Amerikası
ölkələri aid edilir. Bu ölkələr orta və aşağı gəlir səviyyəsi ilə xarakterizə
olunur.
Coğrafi və təsnifat cəhətlərini nəzərə alan müxtəlif ölkələrin
təsnifat növləri də vardır (şəkil 10.2.).
Keçid iqtisadiyyatında olan ölkələrə adətən Mərkəzi və Şərqi
Avropa ölkələrini, həmçinin keçmiş SSRi ərazisində yaranmış və bazar
iqtisadiyyatına keçmiş ölkələri aid etmək olar. Rusiya öz siyasi
əhəmiyyətinə görə ayrıca olaraq nəzərdə tutulur.
nkişaf etməkdə olan ölkələrə Asiya, Afrika və Latın Amerikası
ölkələri aid edilir. Bu ölkələr orta və aşağı gəlir səviyyəsi ilə xarakterizə
olunur.
Coğrafi və təsnifat cəhətlərini nəzərə alan müxtəlif ölkələrin
təsnifat növləri də vardır (şəkil 10.2.).
Dünya bankının qaydalarına uyğun olaraq:
1) aşağı gəlir səviyyəsi olan ölkələrə o ölkələrə aid edilir ki,
onlarda əhalinin hər nəfərinə düşən illik milli məhsul gəlir
məcmusu 725 dollardan aşağı olun;
2) orta həddən aşağı gəlir səviyyəsi olan ölkələr o ölkələrə aid
edilir ki, hər nəfərinə düşən illik milli məhsul məcmusu 726-
2895 dollar arasında olsun;
3) orta həddən yuxarı gəlir səviyyəsi olan ölkələr əhalinin hər
nəfərinə düşən illik milli məhsul gəlir məcmusu 2895-8995
dollar arasında olan ölkələrdir;
4) yüksək gəlir səviyyəsi olan ölkələrdə əhalinin hər nəfərinə
düşən illik milli məhsul məcmusu 8995 dollardan yuxarı olur.