T
ərcümələr
t
əhsilə yiyələnərsə, bu toplum çiçəklənəcək və tərəqqi edəcəkdir. Belə
toplumda h
ər bir sinif və qrup dərəcə və təbəqəsinə müvafiq
olaraq özünə
uy
ğun kamilliklərə yiyələnməyə can atacaq və buna nail olacaqdır. Bu top-
lum
dakı siniflər təbəqələrinə uyğun olaraq daim bir-birləri ilə harmoniyada
v
ə təmkinli münasibətdə olacaqlar. Bu isə o deməkdir ki,
belə toplumda mü-
k
əmməl təhsili sayəsində böyük rəhbərlər formalaşdığı kimi, çox gözəl filo-
sof
lar, erudisiyalı alimlər, təcrübəli sənətkarlar, bacarıqlı kənd təsərrüfatçı-
ları, varlı tacirlər və digər sənət sahibləri meydana gələcəklər. Əgər yaxşı
t
əhsil sayəsində bu toplumun rəhbərləri digərlərinin rəhbərlərindən öz üs-
tünlükl
əri
ilə seçilirlərsə, əminliklə demək olar ki, burada bütün təbəqələr
dig
ər ölkələrin müvafiq təbəqələrindən üstündürlər. Belə ki, hər hansı bir
t
əbəqənin tam, hərtərəfli tərəqqisi digər təbəqələrin tərəqqisinə bağlıdır. Bu,
ümumi qayda, t
əbiətin qanunu və ilahi iradədir.
Bununla bel
ə, mənəviyyatsızlıq
1
h
əmin toplumun təhsilinə yol tapdığı
zaman t
əbəqədən və mənəviyyatsızlığın yayılma dərəcəsindən asılı olaraq
onun bütün sinifl
ərində bu və ya digər dərəcədə zəiflik müşahidə olunacaq-
dır. Bu da o deməkdir ki, hakim dairələrdə gücsüzlük nəzərə çarpırsa, bu
gücsüzlük mütl
əq filosoflar, alimlər, sənətkarlar, kənd təsərrüfatçıları, tacir-
l
ər təbəqəsinə və s. siniflərə də sirayət edəcəkdir, çünki onların kamilliyi
yal
nız mükəmməl təhsilin bəhrəsidir. Səbəbiyyət faktoru olan yaxşı təhsildə
z
əiflik, özbaşınalıq, mənəviyyatsızlıq müşahidə olunursa,
həmin təhsilin
bilavasit
ə təsir göstərdiyi sahələrə də həmin bu mənfi halların sirayət
ed
əcəyi qaçılmazdır. Əgər mənəviyyatsızlıq bir xalqın təhsilinə artıq yol
tapmışdırsa, bəzən təhsildə bu mənəviyyatsızlığın tədricən artması və adət
v
ə ənənələrin məhv olması nəticəsində sabitliyin səbəbkarı olan müxtəlif
sinifl
ər, xüsusilə də nəcib siniflər tədricən məhv olub gedir. Həmin xalqa
m
ənsub olan fərdlər köhnə paltarlarını çıxardıqdan və adlarını dəyişdikdən
sonra başqa bir millətin tərkibinə keçir və yeni görünüşdə ortaya çıxırlar. Bu
hadis
ə gildanilər, finikiyalılar, koptlar və b. xalqlarla baş vermişdir.
B
əzən Rəhman Allah bu toplumu xilas edir, insanlar arasında yüksək
z
əkalı, saf ruhlu insanlar zühur edir və öz gəlişləri ilə yeni həyat gətirirlər.
Onlar t
ənəzzül və düşkünlüyə səbəb olan mənəviyyatsızlığı kənarlaşdırır,
1
C.Əfqaninin maarifçilik ideyalarının təhlili göstərir ki, bu kəlmə ilkin islam prinsiplə-
rind
ən uzaqlaşmaq, biliyə laqeyidlik, əxlaqi
dəyərlərin itməsi, mövhumat və cəhalətin ya-
yılması anlamında başa düşülməlidir – Q.M.
- 195 -
F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2
şüur və qəlbləri pis təhsilin törətdiyi qorxunc xəstəlikdən sağaldırlar. Bu
insanlar daxili nur v
ə parıltıları ilə yaxşı təhsili qaytarır və bununla da öz
toplumlarına yenidən həyat verirlər. Onlar insanlar üçün əvvəlki ucalığı,
şərafəti və siniflərin tərəqqisini bərpa edirlər.
M
əhz buna görə də,
tənəzzülə doğru gedən, təbəqələrini düşkünlük
bü
rümüş hər toplum Rəhman Allaha olan ümidləri ilə bəlkə onların arasında
öz müdrik r
əhbərliyi və düşünülmüş səyləri ilə süurlarını işıqlandıracaq,
q
əlblərini saflaşdıracaq və mənəviyyatsız təhsilə xitam verəcək müdrik, si-
yas
ətdə təcrübəsi olan bir intibahçının tapılacağını intizarla gözləyir. Həmin
müdrikin siyas
əti nəticəsində onlar öz əvvəlki
vəziyyətlərinə dönmüş
olardılar.
Şübhə yoxdur ki, dövrümüzdə fəlakət, bədbəxtlik və gücsüzlük hər tə-
r
əfdən müsəlmanların bütün siniflərini bürüyüb. Odur ki,
hər bir müsəlma-
nın gözləri yolda, qulaqları səsdədir, o, intizarla dünyanın hər hansı bir səm-
tind
ən – şərqdən, qərbdən, şimaldan və ya cənubdan – müdrik intibahçının
pey
da olacağını və müsəlmanların şüur və qəlblərini doğru yola yönəldəcə-
yini, gözl
ənilmədən gəlmiş mənəviyyatsızlığı dəf edərək onları yenidən mü-
k
əmməl təhsilə yiyələndirəcəyini gözləyir. Bəlkə də onlar yaxşı təhsil sayə-
sind
ə öz keçmiş bəxtiyar durumlarına qayıda bilərlər.
M
ən Mütləq Haqqın bu doğru dini və düzgün şəriəti məhv olmaqdan
qoruyacağına əmin olduğum üçün başqalarından daha artıq ümidlə tezliklə
h
əmin şəxsin müdrikliyi sayəsində müsəlmanların şüur və qəlblərinin işıqla-
naca
ğını və haqq yoluna yönələcəyini gözləyirəm. Buna görə də, mən hazır-
da müs
əlman qələmindən çıxmış olan məqalə və traktatlar silsiləsini toplayır
v
ə müəlliflərin baxışları ilə yaxından tanış oluram. Ümid edirəm ki, bu
mütali
əm zamanı mən müsəlmanlara yaxşı təhsil, comərdlik və çiçəklənmə
b
əxş edə biləcək müdrik şəxsin ideyalarına rast gəlim. Çox istərdim ki, o
zaman öz parlaq ideyalarını həyata keçirməkdə ona bacardığım qədər kö-
m
ək edim və öz ümmətimin islah edilməsində yardımçı olum.
Müs
əlmanların ideyalarının müzakirəsi və təhlili
ilə məşğul olduğum
zaman m
ən yetkin yaşlarında, zəngin həyat təcrübəsinə malik, Avropa ölkə-
l
ərinə səyahətlər etmiş bir şəxs
1
bar
əsində eşitdim. Uzun sürən çalışmalar-
1
Hind-müs
əlman filosofu və modernisti Seyid Əhməd Xan nəzərdə tutulur – Q.M.
- 196 -