127
Neftin
qaynama
temperaturu
(150-200)°C olan fraksiyası
benzindən, (150-300)°C – kerosindən, (300-400)°C – solyardan, 400°C
– dən yuxarı temperaturda qaynayan hissəsi isə yağlardan ibarət olur.
Qatranı az olan neftlərin (500-550)°C temperaturdan sonra qalan hissəsi
asfalteni təşkil edir.
Neftlər tərkibində kükürdün, qatranın, parafinin asfaltenin və s.
miqdarına görə aşağıdakı kimi təsnif olunur. Lakin bu barədə hələlik
tam fikir yoxdur. Buna səbəb neftin tərkibinin nəinki müxtəlif laylar
üçün, hətta eyni bir yataq üçün də kəskin dəyişməsidir.
Buna baxmayaraq, nüftin tərkibində aşağıda göstərilən müəyyən
qanunauyğunluqlar nəzərə çarpır:
1).
əgər neftin benzin fraksiyasında metanlı karbohidrogenlər
üstünlük təşkil edirsə, onda lay şəraitində neftin tərkibində çoxlu
miqdar metan və ağır qaz karbohidrogenləri (etan, propan, butan) həll
olur. Adətən, 200°C-yə kimi qaynaya bilən benzin fraksiyalarının
miqdarı (20÷30)% və çox olur. Belə neftlər parafinlə zəngin olur;
2).
əgər benzin fraksiyasında naftenli karbophidrogenlərin
miqdarı əksəriyyət təşkil edirsə, belə neftdə benzin fraksiyasının
miqdarı 2÷15% olur. Lay şəraitində bu cür neftlərdə, adətən, metan həll
olur, propan, butan və s. ağır karbohidrogenlərin miqdarı isə az olur.
Belə neftlərin tərkibində parafin olmur, naften turşusu olur;
3).
əgər neftdə benzin fraksiyası yoxdursa, kerasinin xüsusi
çəkisi çox boyük olmaqla bərabər, yüksək oktan ədədinə malik olur. Bu
neftlərin tərkibində, adətən, nəzərə çarpacaq miqdarda qaz həll olmur
(etana, propana, butana isə, ümumiyyətlə, rast gəlinmir).
Əgər neft metan sıralı karbohidrogenlərlə və benzin fraksiyası ilə
zəngindirsə, belə neftin özlülüyü kiçik olur. Tərkibində qaz az həll oln
neftlərin özlülükləri isə böyük olur.
Tərkibində naften turşusu olan neftlər qələvi su ilə təmasda
olduqda neft-su sərhədində səthi gərilməni azaldan maddə əmələ
gələrək neft verməyə müsbət təsir göstərir.
Lakin
belə düşünmək olmaz ki, bu qayda ilə neftləri ayrı-ayrı
qruplara bölmək olar. Bu məqsədlə riyazi statistikanın və geokimyəvi
təhlilin tətbiqi məqsədəuuğun sayılır.
128
Neft, qaz və qaz-kondensat yataqlarından alınan qazın tərkibi əsas
etibarilə metan sıralı korbohidrogenlərdən ibarıtdir. Bununla bərabər,
qazların tərkibində karbon qazı, azot, kükürd və nadir qazlar da olur.
Neft
və qaz komponentlərinin kütlə və ya həcm miqdarı faiz və
mol hissə ilə verilir.
Qaz qarışığında hər hansı komponentin kütlə miqdarı aşağıdakı
nisbətdən tapılır (%):
,
100
%)
(
i
i
i
W
W
M
burada W
i
– i-ci komponentin kütləsi;
i
W
- qarışığın kütləsidir.
Eyni
qayda
ilə hər hansı komponentin qarışıqda həcm miqdarı
aşağıdakı kimi tapılır (%):
,
100
%)
(
i
i
i
I
V
V
V
burada
V
i
–
i-ci komponentin qarışıqda həcmi;
i
V - qarışığın həcmidir.
у
i
– ci komponentin mol ilə hissəsi
i
i
i
n
n
у
kimi tapılır. Burada
n
i
– qarışıqda i – ci komponentin mol sayı;
i
n -
qarışıqda mollar sayının cəmidir.
Bəzən mol sayı əvəzinə tərkibin mol faizi tapılır:
%
100
i
i
i
n
n
y
Avaqardo qanununa əsasən aşağıdakı ifadəni yazmaq olar:
129
V
i
= kn
i
burada k – mütənasiblik əmsalıdır. Beləliklə,
100
100
100
i
i
i
i
i
i
n
n
k
n
kn
V
V
yazmaq olar. Deməli, komponentlərin həcm və mol hissələri eyni olur.
II.I
cədvəlində bəzi qaz, qaz-kondensat və neft yataqlarındakı
qazların orta həcmi tərkibi, II. 2 cədvəlində isə atmosfer şəraitində
kondensatın tərkibi göstərilmişdir.