119
əmsalı sabit entalpiyada temperaturun təzyiqə görə xüsusi törəməsinə
bərabərdir.
p
T
(1.115)
Ümumi halda Colu-Tomson əmsalı aşağıdakı ifadədən tapıla bilər.
p
p
T
v
T
v
C
p
T
1
(1.116)
burada C
p
-sabit təzyiqdə istilik tutumu; v-həcmdir. Layda maye və
qazın hərəkətində temperaturun dəyişməsi təzyiqlər fərqindən asılı olub,
aşağıdakı ifadədən tapılır.
,
,
2
1
p
p
p
p
T
(1.117)
burada p
1
, p
2
– uyğun lay və quyu dibində təzyi; ε-Coul-Tomsonun
inteqral əmsalıdır.
(1.117) ifadəsindən görünür ki, Coul-Tomson əmsalı iki həddən
ibarətd olub birinci sürtünmə qüvvəsinin işi hesabına süzülmədə
mayenin qızmasını, ikinci
p
p
T
v
C
T
adiabatik genişlənmə
hesabına soyumasını göstərir.
Müyelər üçün
p
C
v »
p
p
T
v
C
T
olur və buna görə də meyelər
süzülmə prosesində qazılır. Ε əmsalı neft üçün (0.4÷0.6)
o
C mPa, su
üçün – 0.235
o
C / mPa qiymətində olur. Təzyiqlər fərqi 10 mPa
olduqda drossel prosesi hesabına neftlərin temperaturunun artması (5-
6)
o
C olur.
Real qazlar üçün Coul-Tomson əmsalı aşağıdakı ifadədən tapılır.
120
v
p
p
C
C
k
T
z
kp
T
k
;
1
2
(1.118)
(1.118) tənliyindən göründüyü kimi, əgər
p
T
z
müsbətdirsə,
onda ε < 0 (yəni süzülmədə qazın soyuması);
p
T
z
< 0 olduqda isə
ε > 0 olur (yəni süzülmədə qazın qızması baş verir);
p
T
z
=0 olduqda
inversiya nötəsi alınır (ε = 0).
Qeyd etmək lazımdır ki, adətən , qazın quyu dibinə hərəkətində
onun soyuması baş verir.
Karbohidrogen qazlar üçün ε = (-3 ÷ -6)
o
C /mPa arasına dəyişir.
Mədən təcrübəsində drossel effektindən neft, su və qazın quyuya
axma zonalarının təyinində istifadə edilir. Belə ki, neft və su quyuya
daxil olduqda o zonanın qızması, qaz daxil olduqda isə əksinə,
soyuması müşahiə edilir. Neft, su və qaz müxtəlif Coul – Tomson
əmsallarına malik olmaları, quyu dibindəki temperatur dəyişmələrinə
əsasən neft – su, neft-qaz keçid sərhədlərinin təyininə imkan verir.
Aparılan laboratoriya təcrübələri göstərir ki, Coul – Tomson
əmasalının qiyməti və nəhayət, drossel effektindən yaranan temperatur
dəyişmələri layın quyudibi zonasındakı süxurun keçiriciliyindən də
asılıdır. Qiyməti 200, 500 və 900·10
-15
olan süxurlarda aparılan
təcrübənin
nəticələri göstərmişdir ki, süxurun keçiriciliyi artdıqca qaza
görə Coul – Tomson əmsalının qiyməti artır.
Osmotik təzyiq. Müxtəlif qatılıqlı iki məhlulu bir-birilə məsaməli
arakəsmə ilə ayırsaq, istər həlledici və istərsədə həll olan maddə bu
arakəsmədən keçməyə davam edəcəkdir. Əgər arakəsmə kimi
yarımkeçirici götrülərsə həlledicinin belə arakəsmədən keçməsinə
osmos deyilir.
Tutaq ki içərisində su (2) və məhlul (3) olan qab bir-birilə ancaq
suyu keçirən yarımkeçrici (1) vasitəsilə ayrılır (bax: şəkil 1.43).
121
Bu halda su, məhlul olan qaba keçəcək, elə bil ki , məhlul suyu,
yəni həlledicini, özünə çəkəcəkdir.
Bu hadisə, o vaxta qədər baş
verəcəkdir ki, su və məhlul qabında müəyyən səviyyə fərqi (h) alınsın.
Şəkil 1.43
Belə halda təzyiq hər iki qabda eyni olmayacaqdır. Məhlul
yerləşən qabda təzyiq əlavə əlavə yaranan hündürlük (h) hesabına su
yerləşən qabdan artıq olacaqdır. Hündürlüklər fərqi nəticəsində yaranan
əlavə təzyiqə məhlulun osmotik təzyiqi deyilir. Məslən, qatılığı 0.1
mol/l olan məhlulda osmotik təzyiq 0.22 mPA, dəniz suyu üçün isə
0.27 mPa olur.
§ 29. İslanma və şişmə istiliyi
Bütün quru cismlərin islanmasında bir çox hadisələr müşayət
olunur. Belə hadisələr-rəngin dəyişməsi, həcmin artması, cismin
122
temperaturunun artması və s. ilə əlaqədardır. Belə ki , həcmin
dəyişməsi, adətən, istiliyin ayrılması ilə müşayət olunduğundan şişmə
istiliyi adlanan hadisəyə ciddi fikir verilməlidir. Bu, öz növbəsində
islanma istiliyi ilə sıx əlaqədardır. Həmin effekt əsas etibarilə koloid
hissəcikləri olan gillərdə kəskin surətdə baş verir. Xüsusi şişmə istiliyi
ayrılan istiliyin vahid həcmin dəyişməsinə düşən miqdarı ilə müəyyən
edilir:
const
r
o
T
T
v
H
h
(1.119)
burada h
T
-xüsusi şişmə istiliyi; H
T
-ayrılan istiliyin miqdarı; V
o
-süxurun
ümumi həcmidir.
Xüsusi şişmə istiliyi ilə xüsusi islanma istiliyi arasında əlaqə
aşağıdakı ifadədə tapılır:
T
o
T
v
H
=
T
M
T
v
H
+
T
o
M
v
H
(1.120)
və ya
T
T
o
vM
H
h
T
o
T
v
H
T
M
o
v
H
(1.121)
burada V
M
- məsamələrdəki mayenin həcmi; h
o
– xüsusi islanma
istiliyidir.
Əgər şişmə əmsalı λ=
T
M
o
v
H
ilə işarə etsək, yaza bilərik:
T
io
h
h
(1.122)