A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
454 əksini tapmıĢdır. "Balıq" çeĢnili Qarabağ xalçalarının 1811-ci ildə toxunmuĢ bir nümunəsi hazırda Tiflis Ģəhərindəki Xalq Tətbiqi Sənəti muzeyində saxlanılmaqdadır.
xalçaları kimi, hündür xovlu olmaları ilə səciyyələnir. Gəncə xalçalarının məĢhur çeĢniləri ―Köhnə Gəncə‖, ―Topalhəsənli‖, ―Samux‖, ―Gədəbəy‖, ―Çıraqlı‖, ―Çaylı‖ və s.-dən ibarətdir. [204]. Qazax xalçalarının əsas ornamental xüsusiyyətlərindən birini gölün ətrafında geniĢ rəng fonunun yaradılması təĢkil etmiĢdir. ġıxlı, Salahlı, Dağkəsəmən, Qaymaqlı, Ağköynək, Çaylı, Öysüzlü kəndləri Qazax xalçaçılığının baĢlıca istehsal mərkəzləri və eyniadlı xalça çeĢnilərinin tipik nümunələri olmuĢdur. Borçalı xalçaları ("Qarayazı", "Qaçağan") həm texniki, həm də çeĢni xüsusiyyətləri cəhətdən tarixən Qazax xalça tipinə yaxın olmuĢdur [205]. Xonçasız xalça çeĢniləri arasında özünün zəngin bədii ornament məziyyətlərinə görə, gül motivli, o cümlədən "Nəlbəki gül" kompozisiyasına malik çeĢni növü diqqəti daha çox cəlb edir. SənətĢünaslıq ədəbiyyatında çox vaxt "Minə xani" adı ilə bəlli olan və ġərq ölkələrinin xalçaçılıq sənətində geniĢ yayılmıĢ bu çeĢninin orta gölü baĢdan baĢa nəlbəkiyə bənzəyən iri həcmli çiçəklər, xüsusilə zanbaq çiçəyi düzümü ilə bəzədilib tərtiblənmiĢdi. Çiçəklərin ağ rəngini nəzərə çapdırmaq üçün bu tipdə olan xalçaların yerliyi, adətən yaĢıl bəzən isə qırmızı rəngli ilmələrlə doldurulurdu. Ənənəvi xalçaçılıq sənətinin zəmanəmizədək gəlib çatmıĢ qədim çeĢni nümunələrindən biri də "buta" kompozisıyalı xalça növü olmuĢdur. Bu tipdən olan xalçaların bəzək-naxıĢ kompozisiyası baĢdan-baĢa buta motivli rəsm nümunələri ilə tərtiblənirdi. Buta motivli bəzək növünə təkcə xalçaçılıq sənətində ("Xilə buta", "ġirvan buta", "TalıĢ buta", "Naxçıvan buta", "Gülabdan buta" və s.) deyil Azərbaycanın digər tətbiqi sənət sahələrində, xüsusən kəlağayı, tirmə, tikmə, qələmkarlıq məmulatı, mis qablar üzərində ("ġah buta", "Bala buta", "Tərsavand buta", "Çiçəkli buta" və s.) təsadüf olunur.
455 BƏZZAZLIQ
Ənənəvi parça istehsalında bəzzazlıq mühüm yer tutmuĢdur. Yerli xammal əsasında inkiĢaf edən bu sənət pambıqçılıq təsərrüfatı ilə üzvi surətdə bağlı olmuĢdur. Orta əsrlərdə Təbriz, Mərənd, Ordubad, Gəncə və s. Ģəhərlər Azərbaycanda pambıq parça istehsalının baĢlıca mərkəzlərinə çevrilmiĢdi. [206] Evliya Çələbinin yazdığına görə, Naxçıvanın çit parçaları, qələmkar süfrələri bütün dünyada Ģöhrət qazanıbmıĢ [207]. Son orta əsrlərdə pambıq parça istehsalında Təbriz, Marağa, Mərənd, Xoy, Gəncə, Bakı, ġamaxı, Kəhpəvan görkəmli yer tuturdu [208]. E.Çələbi Marağa əhalisinin bəzzaz və digər toxuculardan ibarət olduğunu xəbər verir [209]. Kəhrəvan özünün qələmkar, basma çit və bez parçaları ilə məĢhur olmuĢdur [210]. XIX əsrdə Azərbaycanın pambıq parça istehsalında Gəncə, Naxçıvan və Ordubad görkəmli yer tuturdu. Bununla yanaĢı, bəzzazlıq sənəti ġamaxı və ġuĢa Ģəhərlərində də davam etdirilməkdə idi. XIX əsrin 30-cu illərinə aid yazılı mənbələr Azərbaycan bəzzazlığının ümumi vəziyyəti barədə dolğun təsəvvür yaradır. Bu dövrdə bez istehsalı, əvvəllər olduğu kimi, təkcə Ģəhər karxanalarında deyil, ev peĢəsi formasında kəndlərdə hələ də qalmaqda idi. XIX əsrin 30-cu illərində Qazax distansiyasından bəhs edən bir mənbədə xalça, palaz, Ģal və bu kimi yun məmulatı ilə yanaĢı, hər bir ailədə bez toxunduğu xəbər verilir [211]. Həmin dövrdə ġamaxı Ģəhəri ilə yanaĢı, ġirvanın bir sıra kəndlərində pambıqdan tuman, köynək və örpək hazırlamaq məqsədilə bez toxunurdu [212]. Mənbənin yazdığına gorə, Rusiyada kətan necədirsə, burada da bez eləcə adidir [213]. Ənənəvi bez istehsalında baĢlıca yeri Ģəhər karxanaları tuturdu. Bu dövrdə, yəni 30-cu illərin əvvəllərində təkcə Gəncə Ģəhərində 164 nəfər toxucu [214] olmuĢdur ki, bunun da böyük əksəriyyətini bəzzazlar təĢkil edirdi. XIX əsrin 30-cu illərində Naxçıvan Ģəhərində təkcə bəzzazların sayı 40 nəfərə çatırdı [215]. Həmin dövrdə Naxçıvan və Ordubadda 271 nəfər toxucu iĢləyirdi ki, [216] bunların da çoxu bəzzazlardan ibarət idi. Bez istehsalının mühüm mərkəzlərindən birinə çevrilmiĢ Gəncə Ģəhərində müxtəlif çeĢiddə pambıq parça toxunurdu. XIX əsrin 30-cu illərində Gəncə karxanalarında 30 bez dəzgahı iĢləyirdi. Həmin dəzgahlarda il ərzində 2000 top ağ
toxunmuĢdur [217]. 1829-cu ildə ġuĢa Ģəhərində 80 toxucu dəzgahı olan 28 bez karxanası fəaliyyət göstərirdi. Ġl ərzində burada hər birinin uzunluğu 10 arĢın, eni 7 gireh olan 8000 top bez toxunurdu [218]. XIX əsrin 30-cu illərində ġamaxıda, ağ və qara rəngdə olmaqla, iki cür bez istehsal edilirdi. ArĢınnüma toxunan ağ bezin hər topunun uzunu 12 arĢın, eni
456 1-1/4 arĢın, qara bezin isə uzunu 10 arĢın, eni 3/4 arĢına çatırdı. Həmin dəzgahlarda bezdən əlavə hər birisinin uzunluğu 8 arĢına çatan yorğan üzü də toxunurdu [219]. Bəzzaz dəzgahlarının hər birində, iki nəfər iĢləməklə, gün ərzində 3 ədəd bez və ya yorğanüzü toxunurdu [220]. Əmək məhsuldarlığı barədə aydın təsəvvür yaradan bu məlumatdan bir daha aydın olur ki, Ģəhər karxanalarındakı bez dəzgahları mütəhərrik quruluĢa, yəni təpkən vasitəsilə hərəkət etdirilən nirəĢana sisteminə malik imiĢ. Daxili tələbatın qalması ilə əlaqədar Azərbaycanda bəzzazlıq sənəti XIX əsrin 40-50-ci illərində hələ də davam etməkdə idi. Xəzər vilayəti rəisinin 1841-ci ilə dair hesabatında ġirvan, TalıĢ və Quba əyalətlərinin fərdi təsərrüfatlarında becərilən pambıq məhsulunun bir hissəsinin ev məiĢətində iĢləndiyi, yerdə qalan hissəsinin isə yerli bez istehsalına sərf olunmaq, yaxud Rusiya və digər ölkələrə ixrac edilmək üçün satıĢ bazarlarına çıxarılması barədə məlumat verilir [221]. Bakı əyalətinin 1842-ci ildəki vəziyyətinə dair hesabatda isə məhdud miqdarda becərilən AbĢeron pambığının bir hissəsindən yerli istehlak məqsədilə bez toxunduğu, qalan hissəsinin Quba əyalətinə göndərildiyi xəbər verilir [222]. 1843-cü ildə ġirvan qəzasında 35, Dərbənddə 10 bez karxanası fəaliyyətdə idi [223]. 50-ci illərinin əvvəllərində Gəncədə təkcə calamaya (nazik bez) istehsalı üzrə 30 dəzgah iĢləyirdi [224]. Xam bezdən bəsit boyama, qələmkarlıq və ya basma-naxış üsulu ilə müxtəlif növ pambıq parçalar hazırlanırdı. Bez əksər hallarda təbii ağ rəngdə toxunandan sonra müxtəlif rənglərə boyanırdı. Onu qırmızı rəngə boyamaqla "Ģilə", tünd göy rəngə boyamaqla "qədək" əldə edilirdi. Bezin qaba növü sayılan codananı mavi rəngə boyamaqla ondan "çadra" hazırlanırdı.
əhəmiyyətini saxlamıĢ və ucuz fabrik parçalarının rəqabətinə dözmüĢdür. Codananın möhkəmliyini təmin etmək üçün, adətən, onun əriĢ və arğaçı nisbətən yoğun əyrilməkdən baĢqa, həm də möhkəm bükdərilirdi. Codananın əriĢ və arğacı toxunmazdan əvvəl bəzən mavi rəngə boyanırdı. Bu halda o, arĢınnüma deyil, ədədi qaydada toxunaraq çadra kimi iĢlənirdi. Bezin əriĢ və arğacı bəzən müxtəlif rənglərə boyanaraq zolaqlı, yaxud damalı (xanalı) olmaqla müxtəlif çeĢiddə toxunurdu. Buna müvafiq olaraq zolaqlı toxunmuĢ bez "təfsilə", onun damalı növü isə "çadraĢan" adlanırdı.
dəfə müəyyən saydan sonra növbəli qaydada aldəyiĢik edilirdi. ƏriĢ tellərinin düzümündə rənglərin dəyiĢməsi nəticəsində toxunma zamanı parçanın üzərində boya-boy zolaqlar əmələ gəlirdi. Zolaqların enli və ya ensiz, yaxud gah enli, gah da düĢməsi əriĢ düzümündə müvafiq rəngli ipliyin miqdarı ilə tənzimlənirdi. Bəzən təfsilə "miləmü" toxuma texnikası ilə hazırlanırdı. Bu halda onun əriĢi yekrəng, arxacı isə müxtəlif rənglərə boyanmıĢ bir neçə cərgə iplikdən ibarət olurdu. Arğac
Yüklə 7,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|