A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
457 rənglərini cərgələrin düzümünü növbə il dəyiĢdirdikdə məmulatın üzərində kön- dələn "millər" yaranırdı. KeçmiĢ məiĢətdə təfsilə ən çox yorğan, döĢək, mütəkkə, nimdər və s. üçün mitil, yaxud üzlük məqsədilə iĢlənirdi. Çadraşan Ģahmatsayağı xanalı toxunduğundan onun həm əriĢ, həm də arğac ipliyi müxtəlif rənglərə boyanırdı. Bezin bu növünün toxuma texnikası həm əriĢ düzümü, həm də arğac atmalarının cərgələri üzrə rənglərin aldəyiĢik edilməsinə əsaslanırdı. Xanaların ölçüləri (böyük və ya kiçik, yaxud enli və ya ensiz olması) yenə də rəngli əriĢ-arğac taylarının miqdarını dəyiĢdirmək yolu ilə təmin edilirdi. Bezin xanalı növü baĢlıca olaraq boğça, örpək, bəzən isə fitə, qətfə məqsədilə iĢləndiyindən ədədi qaydada, vahid ölçülərdə toxunurdu. KeçmiĢ məiĢətdə iĢlənən pambıq parçalar arasında midqal və çit mühüm yer tuturdu. Midqal bezə nisbətən cod, lakin xeyli nazik pambıq parça olub, kətan toxuma üsulunda hazırlanırdı. Midqal bilavasitə məiĢətdə az iĢlənirdi. Adətən, ondan basma-naxıĢ üsulu ilə çit və qələmkar parçalar hazırlanırdı. Məhz buna görə də çox vaxt xalq arasında o, "xam midqal" adlanırdı. XIX əsrdə çit istehsalında kustar üsulla toxunan yerli midqal ilə yanaĢı, Avropa və Rusiyadan ixrac edilən manufaktura midqalından da geniĢ istifadə olunurdu. Kustar çit istehsalı ilə bilavasitə peĢəkar boyaqçılar, daha doğrusu, bu sahə üzrə ixtisaslaĢmıĢ basma-naxıĢ ustaları məĢğul olurdular. Onlar sifariĢ və ya satınalma yolla əldə edilmiĢ xam bez, yaxud midqaldan basma-qəlib üsulu ilə əlvan bəzəkli çit hazırlayırdılar. Bu məqsədlə bezin zərif toxunmuĢ növündən (ağ, nazik ağ, humayın ağı) daha çox istifadə olunurdu. Qəlib vasitəsilə naxıĢlanmıĢ çit keçmiĢ məiĢətdə daha geniĢ yer tuturdu. Məhz bu səbəbdən də XIX əsrin sonlarına doğru yerli bez istehsalı tənəzzülə uğradığı halda, satınalma nazik ağla kustar çit boyaqçıları hələ də öz sənətlərini davam etdirirdilər. XIX əsrin 80-ci illərində Naxçıvanda 26, Ordubadda isə 7 nəfər basma-naxıĢ ustası çalıĢırdı [225]. Statistik ədəbiyyatda "fabrik" kimi təqdim edilən, əslində isə kustar istehsal müəssisəsi səciyyəsi daĢıyan çit dükanı Naxçıvan və Ordubad Ģəhərləri ilə yanaĢı, Yaycı kəndində də möycud idi [226]. Ənənəvi pambıq parça növləri arasında qələmkarlıq məmulatı xüsusi yer tuturdu. Qələmkar süfrə, pərdə, canamaz, dəsmal və s. yaxın keçmiĢədək ev məiĢətinin ən zəruri ləvazimatı sayılırdı. Bunların hazırlanması mürəkkəb texniki iĢ üsulu və dərin peĢə səriĢtəsinə malik ixtisaslı usta əməyi tələb edirdi. Orta əsrlərdə qələmkar parça istehsalı mərkəzləri arasında Təbriz, Marağa və Naxçıvan xüsusilə fərqlənirdi. Qələmkarlıq üsulu ilə parça üzərinə bəzək vurulması tətbiqi sənətin, xüsusilə ənənəvi naqqaşlığın mühüm sahələrindən olmaq etibarilə qədim
458 tarixə malikdir. Bununla belə, qələmkarlıq məmulatının hazırlanmasında istifadə olunan naxıĢ motivlərinin inkiĢafında tətbiqi sənətin digər növlərinin, xüsusilə xalça ornamentlərinin və orta əsr professional miniatür sənətinin dərin təsiri olmuĢdur. Bir qayda olaraq, qələmkar ustalar yaxma naxıĢları sıx toxunuĢlu pambıq parça (bez və ya midqal) üzərində təbii boyaqlarla, ən çox isə bitki mənĢəli boyaqlarla iĢləyirdilər. Parçanın toxumalarını sıxlaĢdırmaq məqsədilə əvvəlcə o, əhəng və qəlyədaĢı qatıĢığından hazırlanmıĢ xüsusi məhlulda biĢirilirdi. Bunun üçün xam bez və ya midqal əvvəlcə soyuq suda yuyulub toxuma prosesində əmələ gəlmiĢ çirkdən təmizlənir, sonra əhəng qatıĢıq qəlyədaĢı məhlulunda qaynadılırdı. ġamaxı bəzzazları hər 10 top bezin biĢirilməsinə bir batman əhəng, yarım bat- man qəlyədaĢı sərf edirdilər [227]. Məhlulun ikili-birli nisbətində hazırlanmasına təkcə qələmkarlıqda deyil, eyni zamanda şiləçilik sənətində də ciddi əməl olunurdu.
iki pay əhəng və bir pay qəlyədaĢı məhlulunda qaynadılırdı. Bu əməliyyat boyağın yaxĢı tutmasına kömək etməkdən əlavə, eyni zamanda parçanın toxumalarını sıxlaĢdırırdı. Xam parçaya nisbətən boyalı mal daha dözümlü və davamlı olurdu. Bu səbəbdən də müĢtəri tərəfindən o yaxĢı alınırdı. Qələmkarlıq sənətində həm süjetli, həm də ornamental naxıĢ motivlərindən geniĢ istifadə olunmuĢdur. Bununla belə, süjetli məmulat əksər hallarda sifariĢlə hazırlandığından onların istehsalı məhdud səciyyə daĢıyırdı. Adətən, bu tip məmulatın haĢiyəsində Qurandan və ya ġərq Ģairlərinin əsərlərindən götürülmüĢ ibrətamiz kəlamlar yazılırdı. Bundan fərqli olaraq, ornamental bəzəkli, xüsusilə nəbati motivli qələmkarlıq məmulatının istehsalı kütləvi xarakter daĢıyırdı. Bu cür bəzək motivləri arasında buta, qönçə, çiçək, zanbaq, budaq, sərv ağacı və s. rəsmlərə daha çox təsadüf olunurdu. Bəzən isə həndəsi və astral səciyyəli naxıĢ ünsürlərindən (paxlava, ay, ulduz və s.) də istifadə edilirdi. Parçanın astar üzünə rəngin keçməməsi üçün bir qayda olaraq, qələmkar boyası nisbətən qatı hazırlanırdı. Ona görə də boyanın hazırlanması ilə bilavasitə usta özü məĢğul olurdu. Qələmkar istənilən rəsm və ya naxıĢın kontur xətlərini ütmə yolu ilə ucu qaral- dılmıĢ sivri qələmlə çəkəndən sonra onun üzərini boyağa batırılmıĢ küt və yastı uclu qarğı qələm vasitəsilə rəngləyib bəzən qələmin yastı ucunu parçanın üzərinə çəp, yaxud düz çəkməklə naxıĢ ünsürlərini əmələ gətirən xətlərin enli və ya nazik düĢməsi təmin olunurdu. NaxıĢ ünsürlərinin tələbindən asılı olaraq, qələmkarlıq sənətində ucu müxtəlif ölçülərdə yonulmuĢ qələm növlərindən istifadə olunurdu. Bəzəyin doldurma üsulları ucıı yarıqlanmıĢ, yaxud ucuna əski dolanmıĢ xüsusi növ qələm və ya tiĢə vasi- təsilə çəkilirdi. Xalis iplikdən hazırlanan kustar parça növləri ilə yanaĢı, keçmiĢ Ģəhər karxana- larında ipəkqatıĢıq pambıq parçalar (kəsənfə, namazı, tətinlik, cütiplikli və s.) toxunurdu Yüklə 7,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|