A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
451 yekrəng (qara, qırmızı, sarı, ağ, göy və s.) yan "dirək"lər toxunurdu. Yelən zolaqlarında ən çox təsadüf olunan naxıĢ nümunələri "caynaq", "barmaq", "ləpir", "kökə" və s. ibarət olurdu. Xalçanın dekorativ bəzək kompozisiyasının əsas məğzini "göl" naxıĢları təĢkil edirdi. Bu səbəbdən də göl naxıĢları mahiyyət etibarilə bu və ya digər çeĢnini müəyyən edən baĢlıca meyar sayılırdı. Xalçanın yanları üçqat bükdərilmiĢ xüsusi "uc ipi" ilə ayrıca hörülürdü. Bunun üçün xalça tədricən toxunub qalxdıqca onun hər iki yanından üç ədəd kənar əriĢ tayının arası ayrıca hörülüb ilmə ilə bərabərləĢdilirdi. Yelənin sonuncu uc "dirəyin"dən sonra "daban" ilmələri bəndlənib toxunurdu. Bununla da ilməçalma əməliyyatı tamamlanırdı. Ġlmələr sökülməsin deyə, sonuncu ilmə çinindən sonra yenidən bir-iki barmaq enində arğac toxuması gedilirdi. Xalçanı hanadan düĢürmək üçün əriĢ tayları gücü ağacının alt hissəsində doğranırdı. Sökülməsin deyə, əriĢ tayları doğrandıqca onların ucları "tökmə" üsulu ilə hörülürdü. Azərbaycanda tarixən süjetli xalçalara nisbətən ornamental kompozisiyalı xalçalar üstünlük təĢkil etmiĢdir. Ornamental xalçaların bəzək-naxıĢ tərtibatına görə bir- birindən seçilib fərqlənən çoxsaylı çeşniləri yaranmıĢdır. Xalça toxucularının müxtəlif nəsilləri tərəfindən dönə-dönə toxunub təkrarlanan, hər dəfə də yeni çalarlar əlavə edilən həmin çeĢnilərin xeyli hissəsi zamanın sınaqlarından keçib dövrümüzə qədər gəlib çatmıĢdır. Bəzək-naxıĢ kompozisiyasına görə, Azərbaycan ornamental xalçaları
Daha qədim tarixə malik olan xonçasız xalçalarm bir sıra çeşniləri zəmanə- mizədək gəlib çatmıĢdır. Bədii-texniki xüsusiyyətlərinə görə Azərbaycanda dörd böyük xalçaçılıq məktəbi mövcud olmuĢdur: Təbriz, Quba-ġirvan, Qarabağ və Gəncə-Qazax [199]. Bu mək- təblərin hər birinin bir sıra məhəlli istehsal mərkəzləri və çoxlu çeĢniləri yaranmıĢdır. Azərbaycanın ən qədim və məĢhur xalçaçılıq məktəblərindən biri Təbriz xal- çaçılıq məktəbidir. ġöhrəti bütün dünyaya yayılmıĢ Təbriz xalçaçılıq məktəbi hələ Xl- XV əsrlərdə çiçəklənmə dövrü keçirmiĢ, XVI-XVII əsrlərdə isə yüksək inkiĢaf mərhələsinə çatmıĢdır. Bu məktəbə mənsub xovlu və xovsuz xalçalar bədii tərtibat, kompozisiya və naxıĢ bəzəklərinin müxtəlifliyi ilə fərqlənir və iki qrupa ayrılırlar: Təbriz və Ərdəbil qrupları. Təbriz xalçaçılıq məktəbinin "Təbriz", "BaxĢayıĢ", "Ağaclı", "Saxsıda güllər", "Ərdəbil", "Xətai", "Bağ-behiĢt", "Bağ-meĢə", "Balıq", "Buta", "Ceyranlı" və b. klassik kompozisiyaları məĢhurdur. Bu xalçaların bəzəklərində incə nəbati və həndəsi naxıĢlar, insan və heyvan fiqurları, memarlıq abidələrinin təsviri əsas yer tutur. Təbrizdə 1539-cu ildə toxunmuĢ "Ləçəktürünc" kompozisiyalı "ġeyx Səfi" xalısı Londonun Viktoriya və Albert muzeyində nümayiĢ etdirilir. Ornamental xalçaların ən gözəl nümunəsi olan bu sənət əsərinin uzunluğu 56, eni 12 m-dir. Təbriz xalçaçılıq məktəbinin süjetli xalça nümunələrindən olan "Dörd fəsil" və "Ov səhnəsi" əsərləri
452 isə Nyu-Yorkun Metropoliten muzeyində nümayiĢ etdirilirlər. Təbriz
xalçaçılıq məktəbi
ilə Azərbaycanın digər xalçaçılıq məktəbləri ara- sında yaradıcılıq əlaqəsi olmuĢdur. Bu məktəbin "Ləçəktürünc", "Buta", "Balıq", "Sərabi" və "ƏfĢan" kompozisiyaları ilə Bakının "Xiləbuta" və "XiləəfĢan", Qarabağın "Xanlıq" və "Balıq" xalçaları arasında bədii cəhətdən uyğunluq vardır. Quba-Şirvan xalçaları qısa xovlu (ilmələrinin gödək) olması, zəngin ornament bəzəkləri, rəmzi
mahiyyətli naxıĢların çoxluğu, rəng əlvanlığı ilə seçilir. Bu qrup xalça çeĢnilərində xonça və xırda naxıĢ motivləri üstün yer tutmuĢdur.
alınmıĢdır [200]. Qonaqkənd və Dəvəçi xalçaları texnoloji xüsusiyyətinə görə Quba xalçaları ilə tipoloji oxĢarlıq təĢkil edir. "ġahnəzərli", "Qonaqkənd", "Qımıl", "Qrız", "Cek", "Alpan", "Zeyvə", Minarə", "Köhnə Quba" və s. çeĢnilərin əsasını xonça kompozisiyası təĢkil edir. Xırda naxıĢlı Quba xalçalarının tipik nümunələri "Pirəbədil", "Herat Pirəbədil", "Qollu Çiçi", "Sırt Çiçi", "Xırdagül Çiçi" çeĢnilərindən ibarətdir.
çeĢnisi məlumdur [201]. Salyan və Qəbələ mahalı xalçaları tipoloji cəhətdən ġirvan xalçalarına çox yaxındır. ġirvan xalçaları çeĢni rəngarəngliyinə görə Quba xalçalarından qismən fərqlənir. Xonça və xırda naxıĢ çeĢnilərindən ("ġirvan", "ġamaxı", "Qobustan", "Salyan", "Qəbələ", "Ərçiman", "Mərəzə", "Sorsor", "ġilyan" və s.) əlavə, bu qrupa "Namazlıq" və "Bəndirumi" kimi orijinal kompozisiyalı xalça çeĢniləri də daxildir. ġirvan xalçalarında, həmçinin, buta motivli bəzək ünsürləri ("gülabdan buta", "çiçəkli buta", "bala buta", "badamı buta" və
453 s.) üstünlük təĢkil edir. Abşeron xalçaları texniki cəhətdən Quba – ġirvan xalçalarından o qədər də seçilmir. Təkcə bədii bəzək məziyyətlərinə görə onlardan müəyyən qədər fərqlənir. AbĢeronun xonça çeĢnili xalçaları Suraxanı, Novxanı, Fatmayı, Goradil, Nardaran, Xızı, Fındıqan, Çaylı kəndlərində hazırlanan eyniadlı xalçalardan ibarət olmuĢdur. Bundan baĢqa AbĢeronda məĢhur ―XiləəfĢan‖, ―Xiləbuta‖ çeĢniləri də geniĢ yayılmıĢdır. [202].
geniĢ dəb halını almıĢdır. Bu xalçalar böyük həcmli və nəbati motivli ornamentləri ilə Azərbaycanın digər bölgələrinə məxsus xalça məmulatından fərqlənir. "Nəlbəki-gül", "Balıq", "Dəryanur", "Açma-yumma", "Xanlıq", "Ləmpə", "Bağçada güllər" kimi diqqəti cəlb edən çeĢnilər Qarabağ xalçalarının ən gözəl nümunələri sayılır [203]. "Qoca", "Buta" ("Badam buta", "ġabalıd buta"), "Xan tirmə" və s. uzun müddət dəbdən düĢmədiyindən müxtəlif tarixi dövrlərdə dönə-dönə təkrar toxunmuĢdur. Bu cəhətdən Qarabağ xalçaçılığının tipik nümunəsi olan XVII əsrdə toxunmuĢ "Qoca" adlı çeĢni nümunəsi diqqəti daha çox cəlb edir. Nə vaxt və hansı yollasa Atlantik okeanını aĢıb uzaq Amerika qitəsinə gedib çıxmıĢ hazırda Nyu-York Ģəhərindəki Metropoliten incəsənət muzeyində qərar tutmuĢ bu orijinal xalça nümunəsi zanbaq motivli nəbati naxıĢlarla zərif Ģəkildə bəzədilmiĢdir. Qarabağın ənənəvi xonçasız xalçaları arasında "Balıq" çeĢnili qədim xalça növü daha geniĢ yayılmıĢdır. Bu çeĢninin bəzək-naxıĢ ünsürləri arasında stilizə olunmuĢ balıq rəsmi baĢlıca yer
tutsa da,
onun ornamental xüsusiyyətlərini nəzərə çapdıran və "göl" adlanan mərkəzi sahəsi nəbati naxıĢlarla, xüsusilə çoxsaylı zanbaq və qızılgül rəsmləri ilə bəzədilmiĢdir. Qarabağın "Bağçada güllər" çeĢnili xalçası Drezden Ģəkil qalareyasında nümayiĢ etdirilən XIV əsrə aid bir Florensiya rəssamının əsərində öz Yüklə 7,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|