31
Qədim ġərqin Ģəhərlərinə bənzəyirlər. Deməli, e.ə. II minilliyin birinci yarısından
Azərbaycanda Ģəhərsalma mədəniyyəti yaranmaqda idi.
Qala-Ģəhər tipli yaĢayıĢ məskənlərinin yaranması sənətkarlığın yüksək
inkiĢaf mərhələsinə çatması və digər məĢğuliyyət sahələrindən ayrılması ilə bilavasitə
bağlı idi. MetaliĢləmə sənətində bu inkiĢaf daha keyfiyyətli tunc - qalay qatıĢıqlı "əsil" tunc
istehsalına baĢlanması, daha çox və müxtəlif çeĢidli alətlər və silahlar düzəldilməsi, qızıl
və gümüĢdən bəzək əĢyaları hazırlanmasının artması ilə özünü büruzə verirdi.
Dulusçuluqda inkiĢaf dulus çarxlarından geniĢ istifadə olunması və dulus kürələrinin daha
mükəmməl olması, saxsı qabların çeĢidinin artması və mürəkkəb naxıĢlarla
bəzədilməsində özünü aydın gostərirdi. II Kültəpədən aĢkar edilmiĢ böyük dulusçuluq
emalatxanası və mükəmməl quruluĢlu dulus kürələri aydın göstərir ki, burada fəaliyyət
göstərmiĢ dulusçular tayfanın tələbini ödəməklə yanaĢı, mübadilə üçün də qab-qacaq
istehsal etmiĢlər. Bu dövrdə boyalı qablar istehsalı geniĢ miqyas aldığı üçün Orta Tunc
dövrü həm də "Boyalı qablar mədəniyyəti" adlanır [42].
Toxuculuq, dəri və göniĢləmə sənətləri də xeyli inkiĢaf etmiĢdi. Bu dövrdə
sadə toxuculuq dəzgahlarından istifadəyə baĢlanmıĢdı. Qoyunçuluğun inkiĢafı xammal
ehtiyatlarının sürətlə artmasına və toxucuların icma üzvlərinin tələbatından artıq,
mübadilə üçün məhsul istehsal etmələrinə imkan verirdi.
Orta Tunc dövründə əkinçilikdə əsas yeniliklər bağçılıq və bostançılığın
təĢəkkül tapması, üzümçülüyün mühüm yer tutması, Ģərabçılığın yaranmasından ibarət
idi [43]. Əmək alətlərinin təkmilləĢdirilməsi, süni suvarmanın tətbiqinin geniĢ miq-
yas alması məhsuldarlığı daha da artırmağa imkan verirdi.
Maldarlıq təsərrüfatı yaylaq maldarlığının inkiĢafı ilə əlaqədar daha çox
məhsul verməyə baĢladı. Həm də xırdabuynuzlu heyvanların - davarın saxlanması
əsas yer tutdu [44]. Maldar tayfalar böyük sürülərə malik oldular. Sərvətin sürətlə
artması mübadilənin geniĢlənməsinə, həm də universal mübadilə vahidi kimi
davarın iĢlənməsinə gətirib çıxardı. Mahmud QaĢqarinin "Divani-lüğət-it-türk"
əsərində türk tayfalarında tavar (davar) sözünün alğı-satqı vahidi mənasında
iĢlədildiyini qeyd etməsi bunu təsdiq edir.
Orta Tunc dövründə əmlak və ictimai bərabərsizlik daha da dərinləĢmiĢ,
ibtidai icma qaydalarının dağılması, erkən dövlət qurumlarının - böyük tayfa
birliklərinin yaranması sürətlənmiĢdi. Tayfa baĢçıları öz patriarxal ailələri, silahlı
dəstəsi, əyanları və kahinləri ilə birlikdə ətrafında möhkəm müdafiə divarları
çəkilmiĢ yaĢayıĢ məskənlərinin mərkəzində - Narınqalada yaĢayırdılar. Onların
dəfn olunduqları qəbirlər də fərqli idi, onlara daha zəngin və təmtəraqlı qəbir
avadanlıqları qoyulurdu [45]. Bu dövrdə sənətkarlığın xüsusi məĢğuliyyət sahəsinə
çevrilməsi, yəni ikinci əmək bölgüsünün baĢ verməsi sinifli cəmiyyətə keçid
mərhələsinin baĢlandığını göstərirdi. Azərbaycan tayfalarının Qədim ġərq
dövlətləri ilə iqtisadi-mədəni əlaqələrinin geniĢlənməsi də ictimai həyata öz təsirini
göstərirdi.
E.ə. II minillikdə Azərbaycan tayfaları həm Qafqazın digər bölgələrində
32
yaĢayan əhali ilə, həm də Ön Asiyanın qədim mədəniyyət mərkəzləri ilə sıx əlaqə
saxlayır, hazır məhsul, silah, boyalı qab, bəzək əĢyaları və xammal mübadilə
edirdilər. Məsələn, müəyyən edilmiĢdir ki, daha keyfiyyətli və davamlı tunc
alınması üçün lazım olan qalay ehtiyatları Qafqazda olmadığından, onu çoxpilləli
mübadilə yolu ilə ya cənub-Ģərqi Asiyadan [46], ya da Böyük Britaniyadan
gətirdirdilər.
E.ə. II minillikdə Azərbaycanda kuti, lullubi, hurri, kassi, turukku
tayfalarının yaĢamaları haqqında mixi kitabələrdə bilgi vardır. Bu tayfaların
yaratdığı etno-siyasi birliklər - erkən dövlət qurumları Ġkiçayarası və Yaxın ġərqin
digər ölkələri ilə sıx əlaqələrə malik idilər. Bu tayfaların etnik mənsubiyyəti
haqqında müxtəlif mülahizələr mövcuddur. Onların bəzilərinin (hurrilər) Qafqaz
dil ailəsinə, bəzilərinin isə (kutilər, turukkular və kassilər) türk dil ailəsinə mənsub
olduqları güman edilir [47]. Bu tayfaların dillərinə aid materiallar hələlik çox azdır;
ayrı-ayrı sözlər və adlar əsasında isə yalnız ehtimal irəli sürmək mümkündür.
Lakin antropoloji materiallar müasir azərbaycanlıların mənsub olduqları fiziki tipin
daĢıyıcılarının çox qədim çağlardan
Cənubi Qafqazda yaĢadıqlarını
sübut edir. Orta Tunc dövrünə aid
paleoantropoloji
tapıntılar
(Naxçıvanda Xarabagilan, Urmiya
gölü
yaxınlığında
Göytəpə
abidəsindən aĢkar edilmiĢ insan
qalıqları) göstərir ki, həmin dövrdə
yerli əhali antropoloji əlamətlər
kompleksinə görə əsasən kaspi
tipinin
xüsusiyyətləri
ilə
səciyyələnən müasir naxçıvanlılara
yaxın olmuĢdur [48].
Son Tunc (e.ə. XTV-XII
əsrlər) və Erkən Dəmir (e.ə. XI-VIII
əsrlər)
dövrləri
Azərbaycanda
təsərrüfatın
bütün
sahələrinin,
xüsusən də sənətkarlığın o vaxta
qədər görünməmiĢ sürətlə inkiĢaf
etməsi ilə xarakterizə olunur. Bu
mərhələdə tunc emalı, metaliĢləmə
sənəti yüksək çiçəklənmə dövrü
keçirirdi.
Dulusçuluqda
ayaqla
hərəkətə gətirilən dulus çarxının
kəĢfi saxsı qab istehsalını kəskin
surətdə
artırmağa,
dulusçuluq
məmulatının
keyfiyyətini
daha