A zərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 1,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
artıq balık lekseminin arxaikləşdiyini və onun yerinə kənt lekseminin işləndiyini qeyd edir və yazır ki, balık islamlıqdan çox əvvəl işlənmiş, türk dilində sığınaq, qala, şəhər deməkdir (MK, I, 379). Müasir Azərbaycan toponimlərinin tərkibində də bu coğrafi terminə daşlaşmış şəkildə təsadüf edilir. Məs.: Balık indi İsmayıllı rayonunda bir kəndin adıdır (12, s. 69). Kasar. Qeyd etmək lazımdır ki, Moyun çor xaqan 751-ci ildə Tez çayının qərbində Kasar adlı bölgədə otağını, çadırını qurdurub yayı burada keçirmişdir: Ol yıl Ötüken kedin uçınta Tez başınta Kasar Kordan örgin anta ititdim çıt anta tokıtdım, yay anta yayladım (ŞU7). - "O il hökmdar otağını Tezin yuxarısında Ötükenin qərb yamacında Kasar və Kordanda qurdurdum, divarlarını ucaltdım, yayı orda yayladım". Onu da qeyd etməliyik ki, mətnin mötərizədə verilmiş hissəsi zədələndiyi üçün abidənin ilk tədqiqi zamanı oxunmamış, yalnız Terxin abidəsi aşkar edilib oxunduqdan sonra ŞU abidəsinin həmin qismi bərpa edilmişdir (58, s. 87). Buradakı kasar oykonimi tarixdə adı yaxşı bəlli olan xəzərlərlə bağlıdır. Xəzərlər, xəzər qəbiləsi uyğur qəbilə ittifaqına daxil idi. Ona görə də buradakı Kasar oykonimi etnotoponim sayılmalıdır. Uyğur abidələrində rast gəldiyimiz Ötüken yış, Kara kum, Çoğay kuzı, Kögmen toponimləri Orxon-Yenisey abidələri bölməsində ətraflı tədqiq edildiyindən biz burada həmin yer adlarının adlarını çəkməklə kifayətlənirik. d) ETNONİMLƏR Qədim türk onomastik sistemində etnonimlər özünəməxsus yer tutur. Etnonimlər həm ümumi, həm də xüsusi planda rəngarəng leksik-semantik xüsusiyyətlər ifadə edir. Tarixdən bəllidir ki, eyni bir etnonim konkret bir dövrdə müxtəlif insan cəmiyyətlərini bildirdiyi kimi, eyni bir etnos müxtəlif mənbələrdə və ya dillərdə çeşidli adlarla da ifadə oluna bilir. Etnik vahidlərin həm xalqın özü tərəfindən yaradılması, həm də başqa xalqlar tərəfindən bu etnosa verilməsi də etnonimikanın maraq dairəsinə, tədqiq obyektinə daxildir. Ona görə də etnoslar sisteminin formalaşması və inkişafı problemləri mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Türk etnonimləri tarix ən antroponimlər və toponimlərlə sıx şəkildə bağlı olduğuna görə bu dil vahidlərinin diaxronik aspektdə tədqiqi xüsusi aktuallıq kəsb edir. Orxon- Yenisey abidələrindəki etnonimlər bəhsində bu problemdən geniş şəkildə bəhs edildiyindən burada ancaq run hərfli uyğur abidələrində işlənmiş etnonimlər nəzərdən keçirilir. Run hərfli uyğur abidələrində Orxon-Yenisey mətnlərində də rast gəlmədiyimiz aşağıdakı etnonimlər işlənmişdir: Az. Bu xalq adına ŞU cənub 5-də etnoantroponim olaraq təsadüf edilir. Həmin etnonimə eyni zamanda Orxon abidələrindən KTşm2; KTşm12; T13;T14; Talas V kitabələrində də rast 34 gəlirik. Bundan başqa az etnonimi Az tutuk (KTş38) və Az eltəbər (KTş23) etnoantroponimlərinin də tərkibində müşahidə olunur. Orxon abidələrinin (Kül tigin, Bilgə xa qan və Tonyukuk abidələri) verdiyi materiallar əsasında azların Kögmən dağları (indiki Sayan dağları) ətrafında yaşadığını müəyyən etmək olur. Güman etmək olar ki, Ötükəndən xeyli aralıda məskən salmış bu xalq qırğızlardan vassal asılılığında olmuşdur. Çünki azlar həmişə qırğızlarla birlikdə istər göytürklərə, istərsə də uyğurlara qarşı üsyan etmişlər. Bu mülahizəni qəbul etmiş olsaq, azların sayca bir o qədər də çox olmadıqlarını təsbit etmiş olarıq. Azlara başçılıq edən şəxslərin tutuk və ya eltəbər titulu daşıması da öz növbəsində bunu göstərir. Çünki göytürklərdən asılı olan qırğızlar və türgislərin başçıları kağan titulu daşıyırdı. Az etnoniminin apelyativinin “güclü, qüvvətli” olmasını güman etmək olar. Bir sıra tədqiqatçılar Azərbaycan sözünün tərkibindəki az ünsürünü Orxon-Yenisey abidələrində işlənmiş az etnonimi ilə əlaqələndirirlər ki, bu da kifayət qədər əsaslandırma tələb edir . F. Ağasıoğlu hətta azları aslarla qarşılaşdırır. Azərbaycandakı Azıx (mağara) onomastik vahidini az etnoniminin izləri kimi qiymətləndirir (1, 12-17). Azların sonrakı tarixi barədə məlumat yoxdur. V.V. Bartold azları “naməlum xalq” hesab edir. Görünür, azsaylı bu türk xalqı orta türk dövründə digər türk xalqlarının tərkibində assimilyasiyaya uğrayaraq tarix səhnəsindən çıxmışdır. Uyğur. Uyğurlar qədim türklərin mühüm bir qolunu təşkil edir. Bu qəbilə birliyinin adına bir etnos kimi qədim türk abidələrindən çox-çox əvvəl Çin mənbələrində təsadüf edilmişdir. Çin mənbələrində uyğur adı huy-hu, huy-he, vey-vu heroqlifləri ilə ifadə edilirdi (112a, s. 334). Çin mənbələrində belə bir məlumat da öz əksini tapmışdır ki, 788-cı ildə uyğur xaqanı Tan sarayına uyğur etnoniminin Çin variantının dəyişdirilməsi, dəqiqləşdirilməsi haqqında bir elçilik heyəti göndərilmişdi. Bunun nəticəsində huy-he şəkli huy-hu formasına düşmüşdür (116 a , s. 85). Çin mənbələri çinlilərin uyğurların göy türklər kimi hunların xələfi olduqlarına, qurtdan törədiklərinə inandıqlarını qeyd edir. Uyğurlara aid ən qədim məlumatlara eradan əvvəl İssık-kul gölü ətrafından tapılmış materiallarda təsadüf edilsə də, bu etnoni ilk dəfə run əlifbası ilə yazılmış və göy türk hökmdarı Bilge kağanın şərəfinə ucaldılmış abidədə 716-cı il hadisələri ilə əlaqədar işlənmişdir. Ümumiyyətlə, uyğur etnoniminə runik əlifba ilə yazılmış Bilge kağan, Süci, Şine-Usu, Terxin, Tes və Karabalqasun abidəsində rast gəlirik. Uyğur etnoniminin mənşəyi haqqında müxtəlif mülahizələr vardır. Uyğur adı haqqında ən qədim mülahizələr əfsanələrdə öz əksini tapmışdır. Mahmud Kaşqarlı bu etnonim haqqında bir rəvayət qələmə almışdır. Burada göstərilir ki, Makedoniyalı İskəndər uyğur ellərinə gəldiyi zaman uyğur xaqanı onun yanına dörd min adam göndərmiş, tulqalarına taxılan qanadlar şahın qanadları imiş. Bunlar həm önə, həm arxaya ox ata bilirdi. Zülqərnəyn (yəni Makedoniyalı İskəndər) bunlara heyran qalmış və işan xodxorənd demiş. "Bunlar özlərini dolandırırlar, başqalarına möhtac olmazlar, 35 Yüklə 1,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|