“Divanı”nda (İnel öz-MK I, 361) və ona yaxın dövrün abidələrində gözə çarpır.
Mahmud
Kaşqarlı bu tituldan bəhs edərkən onun tigin ilə tarkan arasında bir vəzifə dərəcəsi bildirdiyini
qeyd edir. Onun fikrincə, inel anası xanədandan, atası da xalqdan olan bütün gənclərə verilən bir
tituldur (MK, I, 122).
Ümumiyyətlə, şəxs adlarından əvvəl gələn bu titul bildirən sözün apelyativi, çox ehtimal
ki,
“inanmaq, güvənmək, etibar etmək, əmanət etmək” mənasını bildirmişdir. Bəhs etdiyimiz
qədim uyğur abidələrində aşağıdakı şəxs adlarının tərkibində bu titul bildirən sözün işlənməsinə
təsadüf etdik: Ödöş ınal (Tuquş I, 21), Adak tutuk ınal (Tuguş I, 21), Taqay ınal (Tuquş I, 14),
Yaşkan ınal (Zieme, III, 268), Busardu ınal (Zieme III, 268), Kakaç ınal (Zieme, I, 73), Toyın
kulı ınal (Zieme, I, 74), Tolun Toğrıl ınal (Zieme, I, 74), Kara ınal (Zieme, II, 91), It kaya ınal
(Zieme, II, 91), Ara kaya ınal (Zieme, II, 91), Ukmış ınal (BTT II), Kösen ınal (Zieme III),
Silakay ınal (Zieme, II, 89).
Yeri g
əlmişkən onu da qeyd edək ki, “İki qardaş hekayəti”nin kolofonunda gözə çarpan
şəxs adlarında bu titul əvvəldə gəlir: Inal taş, Inal toğmış (43, 51-53).
Yuxarıdakı antroponimlərdən Kakaç ınal şəxs adında kakaç komponentinin apelyativi
“palçıq, çirk, rütubət” deməkdir. Həmin söz bu mənada Mahmud Kaşqarlının “Divanı”nda da
işlənmişdir, qadın adı kimi çıxış edir.
Taqay ınal antroponimində taqay sözü qədim türk dilində “dayı” mənasını ifadə edir. It
kaya ınal antroponimi qədim dövrlərdə uyğurlar arasında itə sayqı göstərilməsinin izi kimi özünü
göstərir. Türk onomastikasında it, köpək kultu haqqında prof. Əhməd Cəfəroğlunun bir
məqaləsində ayrıca olaraq bəhs edilmişdir (257, 10). Onu da qeyd etmək lazımdır ki, USp. 26-da
it sözü vasitəsilə It saman və It tarkan antroponimləri də işlənmişdir. Toyın kulı ınal
antroponimind
əki toyın onomastik vahidinin apelyativi “buddizm dininin rahibi” mənasını
bildir
ən Çin mənşəli sözdür. Bu onomastik vahid başqa qədim uyğur antroponimlərinin
t
ərkibində də gözə çarpır: Toyın çok (USp73), Toyın kulı şila (USp84), İdege toyın (AY 137) və
s.
6. Kunçuy titulu. T
ərkibində kunçuy komponenti olan qadın adları: Tüzün bilqe kunçuy
v
ə Tüzün silik kunçuy (M 14, 35). Bu antroponimlərin tərkibindəki tüzün “bütün, əsl”, silik isə
“bakir
ə” deməkdir. Bilqə apelyativi isə “müdrik” mənasını ifadə edir. Esen kunçuy (Zieme III).
Buradakı esen “sağ, salamat” mənasını ifadə edir. Bu antroponim (esen) kumanlarda da gözə
çarpır (Ziеmе, I, 82).
7. Tarkan titulu: Kaş kaya tarkan (Zieme, II, 87) antroponimi qədim
türk dilindəki kaş,
kaya v
ə tarkan apelyativi məlum olan komponentlərdən ibarətdir. İş ayğuçı avluç tarkan (Zwei
Pfh.), Kenç turmış tarkan, It tarkan (Zwei Pfh.). Bundan başqa bu titula Huang Wenbinin nəşr
51
etdirdiyi m
ətnlərdə Ked toğmış tarkan, Oğul Arslan tarkan və manixey monastr mətnində Taş
Svit Bars tarkan v
ə Kumar Bars tarkan antroponimlərində də təsadüf edilir (Zieme II, 88).
8. Tenq
ri titulu. Bu titul I şəxsin təkində tenqrim şəklində,
demək olar ki, daha çox qədim
uyğur abidələrində təsadüf edilir. Bu abidələrdə tenqrim titulu şahzadələrə, kübar dairədən olan
xanımlara verilir. Məs.: Oğul aşunmuş tenqrim (Zieme III), Artuk tenqrim (Zieme, III), Oğul
umdu tenq
rim (Zieme III). Bu şəxs adlarının tərkibindəki aşunmış komponenti aş- felindən
tör
əmişdir. Bu fel “aşmaq, yüksəlmək, ucalmaq” mənasını bildirirdi. Artuk antroponiminin
apely
ativi “artıq” leksik vahidindən gəlir. Türk dövlətinin bəyliklər dövründəki Artuk oğulları
sülal
əsini yada salmaq kifayətdir. Bundan başqa bu antroponim kumanlarda (126,s.82),
türkm
ənlərdə (148, s. 181) də gözə çarpır. Umdu komponenti “ümid, etibar” mənasındadır.
L.Y.
Tuquşevanın nəşr etdirdiyi iki kolofonda da çok sayda qadın adı işlənmişdir. Müəllif
m
əqaləsinin izahat
hissəsində göstərir ki, bu kolofonda kişilərin bir çoxu ınal titulu ilə, qadınların
çoxu is
ə tenqrim titulu ilə çıxış edir (173,s. 252). Amma nədənsə tərcümədə qadın adlarındakı
tenqrim titulu burax
ılmışdır. Hər iki kolofonda tərkibində tenqrim titulu işlənən qadın adlarına
t
əsadüf edilir. Bunlar aşağıdakı antroponimlərdən ibarətdir: İçkelmiş tenqrim (I, 9), Basana
tenqrim (I, 10), Sumak tenqrim (I, 12),
İlalmış tenqrim (I, 14), Kutuk tenqrim (I, 18), Oğul
yitmiş tenqrim (I, 19), Sevinç tenqrim (I, 20), Usdek tenqrim (I, 20), Ana katun tenqrim (I, 20),
Arığ kunçuy tenqrim (I, 21), Tez kön tenqrim (I, 21), Buyançuk tenqrim (I, 22), Tarım kunçuy
tenq
rim (I, 22), Tadarçın tenqrim (I, 22), Yığmış tenqrim (I, 24), Kesik tenqrim (I, 24), Il
ornatmış tenqrim (II, 1), Sevik tenqrim (II, 2), Kızturmış tenqrim (II, 5), Il tını tenqrim (II, 9),
Yarıçuk tenqrim (II, 7), Kutaçuk tenqrim (II, 9), Ornaçuk tenqrim (II, 10) və s.
Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, P.Zieme doğru olaraq Östek antroponimini Östen
şəklində oxuyur (Ziеmе, III, 275). Bu antroponimin apelyativi “östön, gözəl” mənasını ifadə
ed
ir. Arığ kunçuy tenqrim antroponimində arığ komponentinin apelyativi “təmiz, günahsız”,
kunçuy
“şahzadə xanım” deməkdir. Tadarçın tenqrim antroponiminin
birinci komponentini
P.Zieme L.
Tuquşevadan fərqli olaraq Taytarçın şəklində oxumaqdadır (Zieme III, 280). Bu
onomastik vahidin mənası tam şəkildə aydın deyil. Onu uyğur abidələrində rast gəldiyimiz Tatar
tenqrim antroponimi il
ə müqayisə etmək olar. Sumak tenqrim antroponimindəki Sumak
onomastik
vahidi kuma
nlarda da təsadüf edilir (Ziеmе, I, 126). Bu antroponimin apelyativi
“meşindən düzəldilmiş su qabı” deməkdir (159,s. 487).
Bəhs etdiyimiz abidədə bir neçə antroponimin tərkibində İl komponenti çıxış edir: İlalmış,
İl ornatmış, İlkelmiş. Bu xüsusiyyətə, ümumiyyətlə, digər uyğur antroponimlərinin də tərkibində
t
əsadüf edirik: İl tözmiş, İl körmiş, İl karışur, İl evirmiş, İl tirmiş. Onu da qeyd edək ki, qədim
uyğurlarda kişi adlarında da İl komponentindən istifadə edilməsinə təsadüf edilir: İl tеmür, İl
bars,
İl Arslan tiqin (Zieme, II, 82).
52