A zərbaycan türklərinin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
67
Hələ m.ö.
XXIII əsrdə Lulu elinin böyükləri İkki-oğlu
və
Anubaniyə aid barelyeflərdə onların əlində yay vardır. Səmərqənddə Əfrasiyab-qala qazıntısında üzə çıxan daş möhürün üzərindəki rəsmdə də elbəyin əlində hakimiyət simvolu yay görünür: 207
ən qədim çağlardan bəlli olan lulu boylarından tutmuş, saqa-qamər, oğuz və sair türk toplumunda davam etmişdir. Yay hakimiyəti, ox isə bu haki- miyətə tabe olanı bildirmişdir. Asılı olmaq «oklı» sayılır, «oksızlık» isə müstəqilliyi bildirirdi. Vaxtaşırı örüş yerlərini dəyişən bozqır türklərinə bu deyimlər daha yaxın idi, çünki bir ölkədən başqa ölkəyə keçən bu atlı türklər tez-tez oxlu və ya oxsuz durumuna düşürdülər. Dövlətdə tuğ, bayraq və sancaq simvolları daha çox
ordu ilə bağlı idi. Lakin tuğ-sancaq həm də üç-oq, on-oq kimi, elin tərkibində olan boy və bölgələrin sayını göstərən bəlgə idi. Uğurlar 744-də «3 tuğlu» türk or- dusunu məğlub etmişdi. Tuğ və sancaq terminlərini sinonim sözlər sayan M. Kaşğari yazır ki, tuğun başında uğurlu rəng sayılan turuncu (al qırmızı) boyalı ipək və qumaş olur və «tokuz tuğluğ xan və ya xaqan» deyimində 9 sayı da uğurlu sayılır, ona görə də, bölgələrin az və çox olmasından asılı olmayaraq, çox vaxt bu rəqəm dəyişmir. 208
Saqaların savaşda qarşı tərəfi qorxuya salmaq üçün ilan-əjdaha görüntüsünü «canlandıra bilən» bayraq- tuğları, Göytürklərin «altun qurdbaşlı bayrağı» vardı. 209
207 Stawiski, 1979, 29. 208 MK, III. 127. 209 dbaşlı bayrağı 567-də Bizans elçisi Zemarxos da АИОСК, 132; İA, 12. II. 254; Ögel, 1991,
VI. 13-17; Çin qaynağında keçən altun qur İstemi kağanın ordugahında görmüşdü. 68 KDQ-da «24 sancaq bəyi» deyimi isə Oğuz eli boylarının sayına işarədir. Hər boyun müəyyən simvolla bağlı ağ, qırmızı, göy və ya yaşıl rəngli özəl bayrağı vardı. Bəzi bayraqların üstündə boy, budun və elə aid damğa (gerb) şəkli çəkilirdi. «Şahnamə» Əfrasiyabın ipək bayrağında Ay-ulduz damğası olduğunu qeyd edir. M. Kaşğari 22 türkmən (oğuz) boyunun bölgələrində hər boyun özəl damğasını gördüyünü yazır. Türk boylarında seçilmək üçün heyvanlara vurulan və ərazidə daşlara çəkilən damğa gələnəyi son vaxtlara qədər davam edirdi.
Bugün azər türklərinin El bayrağında göy, qırmızı, yaşıl boyaları və Ay-ulduz damğası türklərin qədim gələnəyini yaşadan bəlgədir. 210
yarımköçəri yaşam tərzilə
dağlı,
aranlı (yatuq), şəhərli, bozqırlı kimi özəl boylara ayrılmışdır. Hər boyun dədə-baba yurdu, yaylaq yerləri vardı. Lakin daha hərəkətli bozqırlı türk boylarının atlı köçləri yeni-yeni torpaqların mənimsənilməsi ilə nəticələ- nirdi. Belə torpaqların pay (ülüş) kimi verilməsi incü sayılırdı. Ülüş alan xaqan ailə üzvləri, bəylər, komutan və əsgərlər, bütöv boylar bu torpaq- larda yeni yurd salır və ya ondan yaylaq-qışlaq yeri kimi istifadə edirdi. Oğuznamələrdə xaqanın yeni aldığı və asılı bölgələri oğlanları arasında paylaması örnəyi vardır. Bəkilin igidlik göstərən oğlu İmrana torpaq ver- məsi göstərir ki, boy və bölgə bəyləri də ülüş verə bilirdi: «Qarşı yatan qara dağdan oğlana yaylaq verdi». 211
qurumda ailədən millətə qədər insan haqlarına sayqı olur. «İnsan şəxsi mülkə sahib olub, onu istədiyi kimi kullandığı və ya dəyərləndirdiyi sü- rəcə hürdür». 212
Müxtəlif çağlara aid tarixi qaynaqlar türk elində insanın hür yaşaması haqqında yetərli bəlgələr verir. Qut elinə (m.ö. XXII əsr) tabe olan ölkələr yüz il barış içində yaşayır, qonşu Asur-Urartu dövlətlə- rindən qaçanlar Subar bəyliyinə (m.ö.VII əsr) sığınır, Bizansda insanın basqı altında yaşadığını vurğulayan bir bizanslı (IV
əsr) Avropa hunları içində qorxusuz və hür yaşadığını deyir, Çindən qaçan kölələr də Asiya hunlarına pənah gətirirdi. 213 Türklərdə ailədən başlanan «İnsana sayğı» duyğusu boy, bodun və el qurumlarında davam etmişdir.
210 KDQ-da «ağ sancaqlı alay» deyimi keçir. Bayındır boyunun və Ağqoyunlu elinin bayrağı «ağ» rəngli idi. 211
KDQ, 1962, 130. 212
Kafesoğlu, 1989, 225. 213
Azər xalqı 2000, 124, 132; Kafesoğlu, 1989, 225; De Groot, 1921, 242. 69
«Kutadğu Bilig» bu dəyişməz törə qanunlarını sadalayır: insanlıq (kişilik),
bərabərlik (tüzlük), ədalət (könülük) faydalıq və yaxşılıq (uzluk).
ölkədə yaşayan başqa xalqlara tolerant mü- nasibətdən yuxarıda danışmışdıq. Belə dözümlülük siyasəti Xəzər elində aydın sərgilənir. Burada el (dövlət) türk törəsi ilə idarə olunurdu, lakin başbakanın mənsub olduğu soy yəhudi dininə tapınırdı. Paytaxtda yeddi yarqıcdan yalnız biri Tanrıçılıq dininə tapınan türklərin problemlərini çö- zürdüsə, müsəlman, musəvi (yəhudi), xristian dinlərinə tapınan boyların hərəsinə iki yarqıc ayrılmışdı. Başqa xalqlara qarşı «dözümlü ovqat» gələnəyi yaşanan türk toplu- munda atası yad xalqdan olan iqdış zümrəsinə, qul-qaravaşa və savaşda alınan əsirlərə də insani münasibət vardı. 214
Zaxari Ritor qeyd edirdi ki, hunlar əsir alıb qul kimi işlətdikləri insanlara sərbəstlik verir
və
onlar üç- dörd ildən sonra ailə qurub xüsusi mal-mülk sahibi ola bilirdi. Qazan xan oğlunu əsirlikdən qurtaranda «40 baş qul, 40 qırnaq (qaravaş), oğlu Uruz başına azad eylədi, cilasun qoç yigitlərə qalaba ölkə verdi». 215
Demokratiya anlayışı hər xalqın öz milli dəyərləri ilə qavranılır. 216
«Dövlət xalq üçündür!» deyiminin gerçək üzü olan demokratiya hər fər- din azad yaşamına köklənən ədalətli və tolerant türk toplumunun milli özəlliyi idi. Hələ Aratta və Qut eli çağından seçimli «senatı» olan türk toplumu unikal cəmiyət idi. Dədə
Qorqud eposunda da
oğuz boylarının ağsaqqallar
şurası
«qocalar»
adlanırdı. 217 Bu qurumun doqquz üzvü
olması
ayrıca bir boyun başçısı olan Aruz bəyin «9 qoca başları Aruz» epitetin- dən bəlli olur. 218 Qazılıq qoca isə həm də Bayındır xanın vəziri idi. Belə 214
Görünür, azər dilində əsir sözü III minildən İkiçayarası və Azərbaycanın batı bölgə- lərindəki
əhalini
əsir-yesir
edən samilərdən qalmadır. Asur dilində asirum «əsir»,
«əsir qadın» anlamındadır. 215 KDQ, 1962, 40; (1994, 115). 216 Romalılara görə, Respublika öncə «tiraniya» anlayışına qarşı «xalq işi» olduğu üçün onun monarxik, oliqarxik və ya demokratik olmasının elə bir fərqi yox idi, Respublika sonralar Monarxiyaya qarşı qoyuldu (Штаерман, 1987, 81). 217 Lakin doqquz qoca təmsil olunan bu qurumda 11 nəfərin adı keçir: Elik qoca, Qəflət qoca,
Qazılıq qoca, Aruz
qoca,
Uşun
qoca,
Qañlı
qoca,
Ense
qoca,
Duxa
qoca,
Qoñur
qoca
, Yuñlu qoca,
Yapağulu qoca. Görünür, daha qədim mifoloji süjetli boyda
adı keçən qoca titullu üç nəfər artıq bu qurumun üzvü deyilmiş və yaxud sonralar bu quruma üzv seçilmişlər, çünki onların adı başqa qocalardan fərqli çağlara aid olaylarda keçir.
Belə
ki, Təpəgözün atası Qoñur qoca çoban idi, Yuñlu qoca ilə Yapağulu qoca isə Təpəgözə qulluq etmək üçün ayrılmışdı. 218 KDQ, 1962, 83. Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|