Abġd tahġRLĠ

 
180 
(Ankara, 1953), prof. dr. Ə.Cəfəroğlunun “Azərbaycan dil və ədəbiyyatının dönüm 
nöqtələri” (Ankara, 1953) əsərləri həmin dövrün məhsuludur. 
Bundan  əlavə  Mirzə  Balanın  tərtib  etdiyi  Gültəkinin  “Buzlu  cəhənnəm” 
(İstanbul, 1948), bir qrup Azərbaycan ziyalılarının yazdığı “Azərbaycan türklərinin 
milli  bayramı”  (Ankara,  1953),  M.Ə.Rəsulzadənin  “Nizami”  (Ankara,  1951) 
əsərləri də nəşr olunmuşdur. 
Azərbaycan mühacirləri arasında hələ 20-ci illərdən başlanan intriqalar 50-ci 
illərdə qarşılıqlı ittihamlarla yenidən güclənməyə başladı. Və nəşrlər də münaqişə 
meydanına çevrilmişdi. “Türk yolu” (1951-1955, cəmi 7 nömrə, redaktor və sahibi 
Məmməd  Sadıq  Aran),  “Ergeneqon  yolu”  (1951,  cəmi  1  nömrə  (sahibi  və 
redaktoru  M.S.Aran),  “Türk  izi”  (Azərbaycan  milliyyətçilər  dərnəyinin  orqanı, 
1952-ci  ildən  Çingiz  Göygölün  redaktorluğu  ilə  nəşr  edilmişdir),  “Mücahid” 
(sahibi və nəşriyyat müdiri Çingiz Göygöl, 1955-1958) kimi nəşrlər “Azərbaycan” 
(Ankara)  və  “Azərbaycan”  (Münhen)  jurnalları  ilə  yanaşı  50-ci  illər  mühacirət 
mətbuatı tarixində istiqlal uğrunda ideoloji mücadilə ilə yanaşı bu mövzularla bağlı 
da müəyyən iz qoymuşdur. 
60  və  70-ci  illər  Azərbaycan  mühacirət  və  xüsusilə  mühacirət  mətbuatı 
tarixində süstlük, dalğınlıq və durğunluq dövrü kimi xarakterizə edilə bilər. Həmin  
illərdə  yalnız  “Azərbaycan”  jurnalı  (Ankara),  özü  də  böyük  fasilələrlə,  birləşmiş 
nömrələrlə nəşr olunurdu. 
70-ci  illərin  sonu  80-ci  illərin  əvvəllərində  mühacirlərin  fəaliyyətində 
nisbətən  canlanma  yarandı.  1979-80-ci  illərdə  İran  İslam  inqilabından  sonra 
hakimiyyətə gələn Xomeyni rejiminin siyasəti yüz minlərlə azərbaycanlını ölkədən 
didərgin  saldı.  1985-86-ci  illərdə  SSRİ-də  başlanan  aşkarlıq  və  yenidənqurma 
siyasəti imperiyanı süquta sürükləyən milli-azadlıq hərəkatının başlanmasına səbəb 
oldu.  Mənfur  ermənilərin  Dağlıq  Qarabağdakı  separatçı  fəaliyyəti  və  onların 
azərbaycanlılara  qarşı  ağlasığmaz  vəhşilikləri  ölkə  daxilində  olduğu  kimi, 
xaricdəki  azərbaycanlıların  da  kəskin  etirazına,  qəzəbinə  səbəb  oldu.  Mühacir 
nəşrlərin başlıca mövzusu Azərbaycanın azadlığı, ərazi bütövlüyü və eyni zamanda 
erməni vəhşiliyinin ifşası idi.  
1978-1990-cı illər ərzində yalnız Azərbaycan Kültür dərnəyinin xətti ilə 30-a 
yaxın  kitab,  bir  neçə  risalə  çap  edilmişdir.  M.Ə.Rəsulzadənin  (Milli  təsanüd. 
Ankara,  1978,  Azərbaycan  kültür  gelenekləri  və  çağdaş  Azərbaycan  ədəbiyyatı. 
Ankara, 1984, Əsrimizin Siyavuşu. Ankara, 1989), Cemender Arslanoğlu və prof. 
dr.  İsmayıl  Kayabalının  (Azərbaycan  türkləri  kültür  tarixinin  ana  xətləri.  Ankara, 
1978,  Doxsan  üç  savaşı.  Ankara,  1978,  Türk  milli  kültürü.  Ankara,  1981,  Bolqar 
türkləri. Ankara, 1985), Cemender Arslanoğlunun (Cənub Qərbi Qafqaz hökuməti 
Müvəqqəti Milliyəsi. Ankara, 1986, Türklərin islam dininin qəbulu və Quzey Doğu 
Anadoluda  türk  islam  mədəniyyəti.  Ankara,  1986),  Əhməd  Qaracanın 
(Azərbaycanın yaxın tarixinə qısa bir baxış. Ankara, 1982), dr.A.Baycanın (Könül 
sazından.  Ankara,  1983,  Dağ  çiçəkləri.  Ankara,  1987),  Şükrü  Kaya  Səfəroğlu  və 
Adnan  Müderrisoğlunun  (Türk  dövlətləri  tarixi.  Ankara,  1986),  prof.  dr.Orxan 
Türkdoğanın  (Doğu  Anadolunun  sosyal  yapısı.  Ankara,  1987),  İshak 
Süngüroğlunun  (Harput  yollarında  (Seçmələr).  Ankara,  1987),  dos.  dr.  Ənvər 
Konukçunun  (“Koroğlu”ya  qədər  Bingöl.  Ankara,  1987),  Cəmil  Ünalın  (Türk  və 

---

 
181 
islam  aləmində  Azərbaycanın  yeri.  Ankara,  1987),  Sadi  Bayramın  (Güney  Doğu 
Anadoluda prota-türk izləri. Ankara, 1988), prof. dr.Ədhəm Ruhi Fığlalın (Atatürk 
və  din.  Ankara,  1988),  prof.  dr.  Əbdurrəhman  Güzel  və  Kaya  Səfəroğlunun  
(Atatürk  və  milli  birlik.  Ankara,  1988),  Yılmaz  Öztunayın  (XX  yüzilliyin  son 
çeyrəyində  Şərq  məsələsi.  Ankara,  1989),  Məlahət  Altunbayın  (Hürriyyətə  uçan 
türk. Ankara, 1989), prof. dr. Mehmet Sarayın (Qiyafət və layiqlik. Ankara, 1989) 
qələmə  aldığı  əsərlər,  habelə  üç  hissədən  ibarət  “Azərbaycan  türk  ədəbiyyatı 
tarixində  abidə  şəxsiyyətlər”  (Ankara,  1987),  “Səltənət  və  xəlifəlik  qaldırılmalı 
idimi?  (Ankara, 1988),  “Basınımızda  Türkiyə  məsələləri  (Ankara, 1989), “Dağlıq 
Qarabağ:  xəyallar  və  gerçəklər”  (Ankara,  1989)  kimi  kitablar  Azərbaycan 
mühacirlərinin  fəaliyət  dairəsinin  genişliyinə  dəlalət  edir.  Bunlardan  əlavə 
mühacirət  nəşrləri  sırasında  Nağı  Keykurun  (Şeyxzamanlı  –  kursiv  T.A.-
nındır)“İstiqlal  mücadiləsi  xatirələri”  (İstanbul,  1969),  Hüseyn  Baykaranın 
“Azərbaycan  yeniləşmə  hərəkatları:  XIX  yüz  il,  Ankara,  1966),  “Azərbaycan 
istiqlal  mücadiləsi  tarixi”  (Ankara,  1975),  “İran  inqilabı  və  azadlıq  hərəkatları” 
(İstanbul,  1978),  Kərim  Odərin  “Azərbaycan”,  Taha  Akyolun  “Azərbaycan 
Sovetlər  və  ötəsi”  (İstanbul,  1990),  Əhməd  Mehribaninin  tərtib  etdiyi  “Dağlıq 
Qarabağ: tarixi sənədlər” (Fransa, 1989) və digər kitablar da diqqəti çəkir. 
Azərbaycan  öz  müstəqilliyini  yenidən  bərpa  etmək  uğrunda  mübarizə 
apardığı illər – 80-ci illərin sonu 90-cı illərin əvvəllərində mühacirət mətbuatı öz 
inkişafında  yeni  mərhələyə  qədəm  qoyur.  Həmin  dövrdə  və  müstəqilliyin  ilk 
illərində  “Azərbaycan  (Ankara)  jurnalı  ölkədə  gedən  ictimai-siyasi  prosesləri, 
xüsusilə Dağlıq Qarabağ və onun ətrafında baş verən hadisələri diqqətlə izləyir və 
dərhal  reaksiya  verir.  Türkiyədə  (“Azərbaycan  türkləri”,  “Xəzər”  İstanbul, 1990), 
İsveçdə  (“Araz”,  Lund, 1991,  “Azərbaycan”,  Stokholm),  İngiltərədə  (“Aydınlıq”, 
1988,  London,  “Odlar  ölkəsi”,  1988,  Edinburq),  Almaniyada  (“Azər”,  1990, 
Berlin, “Ana dili”, 1984, Bonn, “Savalan”, 1967, Berlin, “Ərk”, 1375), İspaniyada 
(“Dədə Qorqud”, 1988, Madrid), Belçikada (“Qürbət” 1984, Brüssel, “Odlu vətən, 
Brüssel,  1992),  habelə  keçmiş  SSRİ  məkanında  –  Rusiya  Federasiyasında 
(“Azərros”,  “Azərbaycan  XXI  əsr”,  Moskva,  “Azərbaycan  media”,  İvanova, 
“Bizim  qəzet”,  Kemerovo  “Yurd”,  Saratov,  “İnam”,  Sankt-Peterburq, 
“Azərbaycan”,  Vladivostok,  “Dərbənd”,  Dərbənd),  Estoniyada  (“Ocaq”,  Tallin), 
Ukraynada (“Savalan”, Dnepetrovsk, “Exo Azerbaydjana”, “Qolos Azerbaydcana” 
Kiryev,  “Millət,  “Simferepol”),  Moldovada  (“Araz”,  Kişinyov)  nəşr  edilən  qəzet 
və jurnallar mühacirət mətbuatı tarixində müəyyən iz qoymuşlar. 
 
“Ədəbiyyat məcmuəsi”, AMEA  Nizami  adına 
 Ədəbiyyat  İnstitutunun əsərləri, 18 –ci cild ,2004, 
“Elm və həyat” jurnalı, 6-cı nömrə 2004 
 
 
Milli ideologiya və mühacirət problemi,  
yaxud qurultay düĢüncələri 

---