Abdulla Qahhor

1956-yil
NURLI CHO‘QQILAR
Goh yer mehrini o‘ylarkan,
Esga tushar dorning soyog‘i;
Ajab hikmat, odam o‘larkan
Uzilganda yerdan oyog‘i.
Abdulla Oripov
To‘qqizinchi sinf a’lochilaridan, temir-tersakni hammadan
ko‘p yig‘ib oti radioga tushgan va maktab ma’muriyatidan
rahmatlar eshitgan Zuhraxon degan qiz yo‘qolib qoldi.

---

120
O‘sha kasofat shanba kuni maktabdan qaytishda Zuhra
kitob-daftarlarini opasi Fotimaga berib, lola tergani qirga
chiqqan ekan, qaytib kelmapti. Uning ota-onasi avvaliga
qarg‘ab, keyin yig‘lab butun lolazorni, butun qishloqni taka-
taka qildi. Maktab ma’muriyati bulardan ham ko‘proq jon
kuydirdi – jamoa ijroqo‘miga aytib butun qishloqni oyoqqa
turg‘izdi, tumanga ma’lum qildi, chunki sinfda a’lochi qiz
to‘rtta bo‘lsa, Zuhra uning 25 foizini tashkil qilar edi.
Chol-kampir boshqa xunuk xayollarga bormaslik uchun
bir-birini ovutdi, Zuhra qoqvosh, ta’bi nozik, dimog‘dor qiz
bo‘lib, maktabdoshlariga qo‘shilmas edi, shahardan lola tergani
chiqqan qizlardan birontasi ta’biga yoqib, o‘sha bilan o‘ynab
ketgan bo‘lsa ajab emas(«Biron yigit bilan qochib ketma-
dimikin», degani til bormas edi).
Ko‘ngilga yo‘l berish mumkin bo‘lgan va birdan-bir
xayriyatlik gumon shu bo‘lib qoldi.
Haqiqatan, shanba va yakshanba kunlari shaharlik yoshlar
bitta danak topsa shu lolazorga kelib chaqib yer edi. Bularning
ichida chiroyligi bor, sho‘xi bor, boyvachchasi bor, bevoshi
bor... Buning ustiga Zuhra nihoyatda ko‘zga yaqin: bir qaragan
kishi, ko‘zi xira tortib, yana qaragisi kelar, xususan, xonatlas
ko‘ylak kiyib sochini «laylak uya» qilganida maqtoviga
«chiroyli» degan so‘z goh kamlik, goh eskilik qilib qolardi.
Zuhra o‘ziga munosib, ya’ni yaxshi o‘qiydigan suxsurdekkina
biron yigit bilan ketgan degan umidda chol bilan kampir biroz
taskin topgan bo‘ldi-yu, lekin Fotima baloga qoldi. «Zuhra
lola tergani boraman desa bitta o‘zini yuboraverdingmi, birga
borsang oyog‘ingga kuydirgi chiqarmidi; muncha noshud-
notavon, muncha ham anqov-laqma bo‘lmasang!..»
Kampir bunaqa gaplarni alam ustidagina emas, umuman,
kuyib aytar, chunki sho‘x va shaddod Zuhraga qaraganda
Fotima bo‘shtobroq, sho‘xlik husnning pardozi bo‘lsa kerak,
ikkovi bir olmaning ikki pallasi bo‘lsa ham, Zuhraning oldida
uning istarasi so‘nikroq ko‘rinar edi.
Oradan uch kun o‘tgach, Fotima maktabdan yig‘lab keldi.
Zuhra tufayli sinfda davomat ancha pasaygani uchun uni
sinf daftaridan o‘chirmoqchi bo‘lishibdi. Bu gap chol-kampir
uchun Zuhraning o‘limi xabari bilan barobar bo‘ldi. Fotima
yana zixnovga qoldi:

---

121
– Sen palpis – pandavaqi bo‘lmasang, boshimizga shun-
day kunlar tushmas edi! Zuhra sendan kichik, lolazorga
boraman deganida yo‘lini to‘ssang, unamasa, sochidan sudrab
olib kelsang bo‘lmasmidi! Ahvoling shu bo‘lsa holingga voy,
er olmaydi, boshimga yostiq bo‘lasan!..
Fotima bunaqa ta’na-dashnomlarni ko‘p eshitdi, nihoyat,
jon-jonidan o‘tib ketdi-yu, zor-zor yig‘lab dedi:
– Ayajon, hamma aybni menga to‘nkayvermang, axir Zuh-
raga mening so‘zim emas, o‘zingizning so‘zingiz ham o‘tmas
edi-ku! Hu, ana unda, ozib-yozib bir ish buyurib, «Qizim,
to‘rttagina piyoz archib ber», deganingizda teskari qarab, «Men
senga malay emasman», degani esingizdan chiqdimi! Shunda
ham indamadingiz! Men esimni taniganimdan beri sizga
qarashaman, ro‘zg‘or ishini butkul qo‘limga olsam-u sizni yetti
qavat ko‘rpachaga o‘tqazib qo‘ysam deyman! Nahot, ota-
onaning izzatini, xizmatini qilgan kishi malay bo‘lsa! Hamma
ayb o‘zingizda, yaxshi o‘qisin deb Zuhrani juda erkalatib
yuborgan edingiz! Qizimning qo‘li qavardi deb, o‘smasini
ham o‘zingiz siqib berar edingiz!
Kampir Fotimaning so‘zlariga qarshi lom-mim deyolmay
qoldi: haqiqatan, o‘zi vaqtida o‘qiyolmay qolib, hayotida
nima kamlik, qanday qiyinchilik tortgan bo‘lsa hammasini
ilmsizlikdan ko‘rgan, zehni o‘tkir Zuhraning ilmga tezroq
to‘lishini ko‘zlab, uning maktabdagi qilday yutug‘i oldida
uydagi filday gunohini payqamagan edi. Shundan keyin Fotima
zixnovdan qutuldi, lekin kampirning g‘amiga g‘am qo‘shildi,
Zuhradan xat kelguncha yaqin bir oy bo‘yi o‘zini yeb, musht-
dakkina bo‘lib qoldi.
Zuhra bosh-keti yo‘q to‘mtoq xatida shundoq depti:
«Turmush o‘rtog‘im bilan ko‘nglimizning amrini bajarib,
baxtiyor oilalar safidan mustahkam o‘rin egalladik va baxtli
turmush quchog‘ida oqib, kelajakning nurli cho‘qqilari tomon
bormoqdamiz. Sizlar feodalizmning uqubatli quchog‘ida
yashagansizlar, muhabbat nima ekanini bilmaysizlar, shuning
uchun mendan xafa bo‘lmanglar, xursandchilik kunlar yaqin-
lashib kelmoqda».
Fotima xatning boshiga «aziz dadajonim, mehribon onajo-
nim», oxiriga «sizlarga sihat-salomatlik tilaymiz» degan
so‘zlarni qo‘shib o‘qidi. Xatda na adres bor, na imzo, kon-
vertga shahar o‘n birinchi aloqa bo‘limining muhri bosilgan edi.

---

122
Xatning «baxtli turmush, nurli cho‘qqi» degan joylari
kampirga tasalli berdi. Lekin chol xatni Fotimaning qo‘lidan
yulqib oldi, qo‘yniga tiqdi-yu to‘nini yelkasiga tashlab shaharga
jo‘nadi va shu ketganicha bir hafta deganda keldi. Zuhrani
qidirib o‘n birinchi aloqa bo‘limiga qarashlik hamma
xonadonga bir-bir bosh tiqipti; maktab, idora, korxonalardan
so‘roqlabdi; nihoyat, shahar militsiya boshqarmasiga uchrabdi.
Militsiya to‘rt kundan keyin shaharda bunaqa ayol yozilgan
emas, deb javob beribdi.
Kuzga yaqin tumanda katta majlis bo‘lgani, majlisda Zuhra
va uning maktabi og‘izga tushgani, xunuk-xunuk gaplar aytilgani
to‘g‘risida mish-mish tarqaldi. Bu mishmishlar ramaqijon bo‘lib
yurgan kampirni yiqitdi. Kampir uzoq yotib qoldi.
Qish o‘tdi. Bahor keldi. Zuhraning na tirigidan darak bor
edi, na o‘ligidan. Chol ba’zan, juda kuyib ketgan vaqtlarida
boshiga mushtlab: «Juvonmargga aza och, aza ocha qol»,
deb yig‘lar edi.
Fotima maktabni bitirdi. Uning niyati yana o‘qish edi,
biroq chol-kampir: «O‘qish shu bo‘lsa – bas, maktablarga o‘t
tushsin», deb turib oldi. Bundan tashqari, Zuhra bunaqa
bo‘lganini, onasi ne ahvolda yotganini ko‘rib Fotima bu
niyatidan qaytdi, ish so‘rab raisning oldiga bordi. Rais Fotima
haqida onasining noshud-notavon qabilidagi so‘zlarini eshitgan
ekan, uning aftiga ham qaramasdan, ferma mudiri ixtiyoriga
yubordi va ketidan mudirga telefon qilib: «Ish-pish topib ber»,
dedi. Fotima fermada «ish-pish» qilib yurgan edi, bir kuni
gapdan gap chiqdi-yu, sigir degan jonivorning befarosatligidan
nolib: «Men rais bo‘lsam sigir boqib o‘tirmas edim, olimlar
bilan birgalashib, yem-xashakning o‘zidan sut oladigan mashina
chiqarar edim», dedi. Sog‘uvchilar xo‘p kulishdi. Bu gap
raisning ham qulog‘iga yetgan ekan, fermaga kelganida
Fotimaning yelkasiga qoqib: «Durust, durust, kallada xom
xayol bo‘lsa ham bo‘lgani, kalla bo‘sh turmagani yaxshi», dedi
va oradan ko‘p o‘tmay uni sog‘uvchilikka o‘tkazdi. Bu kunlarda
ferma sigirlarni mashinada sog‘ishga o‘tgan bo‘lib, sigirlar hali
o‘rganmagan, ko‘pi mashinaning ichagini ko‘rsa yuragi yorilib,
boshini sarak-sarak qilar, pishqirar, sog‘uvchini suzish payidan
bo‘lar edi. Fotima pastdan yuqori bo‘lganiga suyunib,
mashinaga qiziqib, bu ishga shavq bilan kirishib ketdi.

---

123
Kampir o‘sha yotganicha qovun pishig‘ida biroz o‘ng‘arilib
o‘rnidan turdi, lekin ko‘p o‘tmay yana yotib qoldi, shu
yotganicha bo‘lak turmadi – vafot qildi. Zuhra to‘qqiz kun
deganda kirib keldi. Chol uni ko‘rib qarg‘ishga og‘iz ochdi-yu,
lekin qarg‘amadi, «Bo‘yning uzilmasin, bolam», deb ho‘ngrab
yubordi. Zuhra kattakon qizil ro‘mol o‘rab olgan, katak
ro‘molchasini lunjiga bosib soldatchasiga g‘oz turar, aftidan,
onasining xotirasini o‘zicha hurmatlar edi. Uning kelganini
eshitib qo‘ni-qo‘shni ko‘ngil so‘ragani chiqishdi. Zuhra
xotinlarga orqasini o‘girib turaverdi. Fotima bechoraning yuzi
shuvut, deb o‘yladi-da, uni sekin turtib:
– Bunaqa vaqtda hech kim o‘tgan gapni eslamaydi.
Uyalma, bularga bir nima degin...– dedi.
Zuhra yuzi shuvut emas, xotinlarning ko‘ngil so‘rashini
ham, bunga javoban «ko‘nglimni ko‘targanlaring uchun
rahmat» degan ma’nodagi gapni ham eskilik deb bilgani
uchun shunaqa qilib turgan ekan, Fotimaga yalt etib qaradi.
– Nimadan uyalaman, erkin muhabbat masalasini Navoiy,
Tolstoylar ko‘targan! – dedi-yu, burilib uyga kirib ketdi.
Fotima odamlardan xijolat bo‘lib, uni kasalga chiqardi.
Fotima odamlarni kutdi, kuzatdi, ayvonda allamahalgacha
otasi bilan gaplashib o‘tirdi, keyin unga joy solib berdi-da,
yotgani uyga kirdi. Zuhra hanuz uxlamagan ekan, yig‘layverib
shishib ketibdi. Buni ko‘rib Fotimaning gina-kudurati yozildi,
uning qilmishi, yozgan to‘mtoq xati, boyagi gapi xususida
ko‘ngliga tugib qo‘ygan o‘pka-ta’na so‘zlarini aytmadi, aksincha,
uni yupatdi, turmushini so‘radi. Zuhra bundan o‘n bir oy
muqaddam qornida besh oylik bolasi bilan eridan chiqqan ekan.
– Ota-onasi feodal, feodalizmning uyasi, meni cho‘ri,
uy cho‘risi qilmoqchi bo‘lishdi! O‘zing bilasan, uy-ro‘zg‘or
ishiga uquvim yo‘q, qozon-tovoqni jinimdan battar yomon
ko‘raman. Shuning uchun ayam meni faqat o‘qitganlar, men
ham yaxshi o‘qiganman. Yo‘q, bularga men oqsoch bo‘lishim
kerak ekan! Xizmatchi olgani qo‘yishmaydi, «Moskvich»imizni
sottirib yuborishdi. Bundan tashqari: «Yengsiz ko‘ylak kiyma,
birovning oldida kerishma! Qahvaxonaga buncha ko‘p
borasizlar!..» Bezor bo‘ldim! Chiqdim ketdim!.. Lekin erim
meni yaxshi ko‘rar edi: qo‘lida ko‘tarib yurar edi, ko‘chaga
chiqsa, albatta bir nima olib kelardi... Bechora uch-to‘rt oy

---

124
xo‘p qatnadi, yalindi. «O‘sha ota-onang bor ekan, uyingni
yelkamning chuquri ko‘rsin», dedim. Uch marta onasi, bir
marta otasi keldi, ikkovini ham qabul qilmadim!
«Qabul qilmadim», degan gapni Fotima hazm qilolmadi,
katta boshini kichik qilib kelgan va eshikdan qaytgan
mo‘ysafidlarni ko‘z oldiga keltirib yig‘laguday bo‘ldi.
– Ering ota-onasidan kechsinmi? – dedi.
– Kechmasa ham... yoshlar yashashi kerak!
– Bularni to‘rqovoqqa solib shipga osib qo‘yish kerakmi?
Shu talabni ering qo‘ysa, sen nima der eding?
Zuhra «bunaqa gaplarni sen tushunmaysan» degan ma’-
noda boshqa gapga o‘tdi:
– Maktabni durustroq bitirdingmi? Sening toleyingga ayam
bunaqa bo‘lib qoldilar... Yanagi yil qaysi institutga kirasan?
Fotima hayron bo‘lib so‘radi:
– Dadamni yolg‘iz tashlab qayoqqa boraman?
– To‘g‘ri, lekin dadam dunyodan o‘tib borayotipti, sen
dunyoga endi qadam qo‘yayotibsan!
Fotima esnab:
– Ishga kirdim, fermada sigir sog‘ayotipman...– dedi.
Zuhra birdan boshini ko‘tardi.
– Nima? O‘n yil o‘qib sigir bilan tappidan boshqa narsaga
aqling yetmadimi?
Zuhra arazlab orqasini o‘girdi, lekin Fotima bu ishga
vaqtincha, noilojlikdan kirganini, o‘qish to‘g‘risidagi rejalarini
aytar deb xo‘p kutdi, biroq Fotima hayal o‘tmay mushukcha-
day mayin xurrak otdi.
Fotima tong yorishganda uyg‘ondi. Zuhra undan oldinroq
turib ketib qolipti – kim biladi, ertalab yana odam yig‘iladi,
dedimi, yo «Erimdan chiqqanimni Fotima aytib qo‘yadi»,
degan o‘yda otasiga ro‘para bo‘lgani yuzi chidamadimi...
Zuhraning iziga tushib bo‘lmadi. Fotima uning erdan
chiqqanini dadasiga aytmay qo‘ya qoldi, yarashib ketar, deb
o‘yladi. Oylar o‘tdi.
Bu orada Fotima ishga sho‘ng‘ib ketdi. Ma’lum bo‘lishi-
cha, sigir degani yem-xashak, sut-u tappidan, sog‘uvchilik
ishi yelin tortish-u sut chiqarishdangina iborat emas, sigir
degan maxluq shuncha befarosatligi bilan sog‘uvchining meh-
rini, mehnatini, bilimini sezar, shunga qarab sut berar ekan.

---

125
Fotima shuni bilganidan keyin ishda kun sayin ochila bordi,
shundoq bo‘ldiki, rais hisobot-saylov majlisida «kesakdan o‘t
chiqqani»ga xursandligini izhor qilib, bir qancha qiziq gaplar
gapirganidan keyin uni ilg‘or sog‘uvchilar qatoriga qo‘shdi.
Yaxshi sog‘uvchi bo‘lgani, rais qo‘shig‘iga qo‘shgani uchun
Fotima xo‘jalikda otning qashqasi bo‘ldi qoldi. Faqat sho‘xlik-
shaddodlik emas, shuhrat ham husnning pardozi ekan shekilli,
Fotima birdan ochilib ketdi: ana qora yolqin tashlaguvchi
ko‘zlar-u, ana tutab turgan payvasta qoshlar-u, yoshlarning
ishtahasini ochadigan kuldirgichlar-u... Zuhra xonadonga dog‘
solib ketganidan keyin ko‘p odam «Endi Fotima qari qiz bo‘lib
o‘tirib qoladi», deb taxmin qilgan edi, yo‘q, jazman ustiga
jazman chiqaverdi; raisning qaynag‘asi, xo‘jalikning montyori,
hisobchining o‘g‘li, ximizator, apteka mudiri... Fotima yaqinda
o‘qishini bitirib fermaga hayvonlar doktori bo‘lib kelgan
Samijon degan yigitga mayil berdi.
Samijon ko‘p mulohazali yigit ekan, to‘y cholga ham
tatisin degan maqsadda Zuhrani xo‘p qidirdi, olti hafta qidirib,
oxiri daragini topdi. Uning bir o‘rtog‘i Zuhrani shahar kutub-
xonasining zalida ko‘ribdi. Zuhra zalda o‘tirgan bo‘lsa, demak,
kutubxonaga a’zo, a’zo bo‘lsa o‘sha yerda adresi bo‘lishi
kerak.
Ikkovi shaharga borib, haqiqatan, kutubxonadan Zuh-
raning adresini topdi. Zuhra markaziy hammom qoshidagi
sartaroshxonada kassir bo‘lib ishlar ekan. Samijon eshikda
qolib, sartaroshxonaga Fotima kirdi va ko‘k yog‘och panjara
ichida o‘tirgan Zuhrani ko‘rib yuragi shig‘ etib ketdi: ozib
cho‘p bo‘lib ketibdi, bukchayibdi, shunday sochdan chilvir-
dakkina ikkita kokil qolibdi.
Zuhra Fotimaga ko‘zi tushib, xuddi yalang‘och o‘tirganida
ustiga birov kirib qolganday shoshib, sariq ro‘molini yelka
aralash boshiga tashladi, beixtiyor panjaradan chiqib keldi.
– Nega, nega kelding?.. Men bu yerda vaqtincha ishlab
turibman...
– Yaxshimisan... Ering yaxshimi, – dedi Fotima «yarash-
dingmi» deyolmay.
– Ketib qolgan, allaqachonlar ketib qolgan. Boshqa
shaharda, o‘qishda...
– Bolang katta bo‘lib qoldimi?..

---

126
– Venera bog‘chada,– dedi Zuhra va bundan ortiq gap
so‘rashini istamadi shekilli, o‘zi savol berdi: – Erga tegayotgan
emishsan deb eshitdim, kim o‘zi?
Fotima to‘y uning qishloqqa borishiga qarab qolganini
aytishga shoshilib:
– O‘zimizning qishloqdan, fermada hayvonlar doktori, –
dedi.
Zuhra labini burdi.
– Sigir doktori degin! Tappi tappidan yiroq tushmas
ekan-da!
Fotimaning dami ichiga tushib ketdi. Shu asnoda Samijon
kirib keldi. Fotima ikkovini tanishtirishini ham bilmay qoldi,
tanishtirmasligini ham, lekin uning Zuhraga tomon iljayib
borayotganini ko‘rib «Samijon!» deyishga majbur bo‘ldi.
Zuhra kuyov shu ekanini bilib unga ko‘z qirini tashladi,
hindchasiga kaftlarini juftlab ta’zim qilib qo‘ya qoldi. Samijon
o‘sal bo‘lib to‘xtadi, so‘rashmoqchi bo‘lgan qo‘lini ko‘ksiga
qo‘yganicha orqaga tisarildi. Shu on bir mijoz kassaga pul
to‘lagani keldi-da, Zuhra chopib borar ekan, Fotimaga qarab:
«Bir aylanib kelinglar, keyin uyga boramiz», dedi. Samijon
ta’zim qilib chiqib ketdi. Fotima Samijonning oldida
Zuhraning qilmishidan uyaldi, uni uzib-uzib olmoqchi bo‘lib
panjaraning oldiga bordi, lekin uning mijozga qilgan
muomalasidan yuragi tor, jizzaki bo‘lib qolganini fahmlab
shashtidan qaytdi.
– Zuhra, jigarim,– dedi hazil yo‘sinida,– onang hindi
emas edi-ku, kuyov bilan o‘zimizcha qo‘l berib so‘rashsang
nima qilar edi? «Bir aylanib kelinglar» deganing nimasi,
uyingga olib boradigan bo‘lsang turar joyingni ayt, kalitingni
ber, biz borib turaylik!
Zuhra qip-qizarib ketdi, cho‘ntagidan kalit olib ikki bar-
mog‘i bilan Fotimaga uzatdi, turar joyini aytdi.
Fotima Zuhraning qilmishi haqida uzr so‘rab, Samijonga
uning hali odam ko‘rmaganini, odob-axloq o‘rganmaganini,
shu tufayli bo‘lsa kerak, uyi buzilganini aytib berdi.
Zuhra parkdan nari to‘rt qavatli imoratning zinasi ostidagi
uyda turar ekan. Fotima sirtqi eshikni ochib yo‘lakka kirdi,
ikki tomonda ochiq turgan eshiklardan uy bilan oshxonaning
ahvolini ko‘rib Samijondan nomuslarga o‘ldi.

---

127
– Voy, kim aytadi shu uyda xotin kishi, yoshgina juvon
turadi deb!
Samijon uni xijolatdan chiqarishga shoshildi:
– Ziyoni yo‘q, ayni muddao! Zuhraxon yosh, yolg‘iz,
oyog‘i toyilmadimikin deb qo‘rqqan edim, yo‘q, xayriyat...
bu uyga erkak zoti emas, odam bolasi oyoq bosmaganga
o‘xshaydi. Bechoraning dugonasi ham bo‘lmasa kerak.
Ikkovi uy bilan oshxonani yig‘ishtirdi, tozaladi.
Ishdan keyin Zuhra sariq qog‘oz xaltachada bir nima
ko‘tarib keldi, oshxonaga kirib ketdi-yu, ko‘p o‘tmay uyga
tovoqda ovqat ko‘tarib kirdi. Ovqat aslida chuchvara bo‘lib,
qaynatishda sovuq suvga solingan bo‘lsa kerak, xamiri bilan
qiymasi qorishib yotar edi. Zuhra magazindan olingan tayyor
chuchvarani qaynatishni ham bilmaganidan zarracha xijolat
emas, aksincha, qozon-tovoqqa yo‘qligini shu bilan yana bir
marta pisanda qilganidan mamnun ko‘rinar edi.
Fotima tegishdi:
– Ilgari ayamga malay, qaynanangga cho‘ri bo‘lib qolish-
dan qo‘rqib qozon-tovoqqa qo‘l urmagansan, endi nimadan
qo‘rqasan, hech bo‘lmasa o‘zing uchun o‘rgansang bo‘lmay-
dimi?
Zuhra kuldi.
– Shu bilganim o‘zimga yetadi, chuchvaradan maqsad,
go‘sht bilan xamir yeyish bo‘lsa ikkovi ham turibdi, qo‘shib
yeyaver!
– Axir bir kuni ering kelar, yarasharsizlar...
Zuhra yarashishdan umidi bo‘lmasa kerak:
– Men ozodligimni hech qanaqa erga alishmayman! – dedi.
– Yolg‘izlikning o‘zi bir tutqunlik emasmi? – dedi Sami-
jon kulib.
Zuhra eri to‘g‘risida qizishib gapira ketdi, bu gaplarning tagida
faqat «Mening qadrimga yetmadi, menday xotinning qadriga
yetmadi» degan bir alam yotar edi. Bu alam, aftidan, uni kemirib,
so‘rib, darmonini quritibdi va «dunyo shu o‘zi, hayotda hech
kim o‘z qadrini topolmaydi» degan ko‘yga solib qo‘yibdi. Endi
ma’lum bo‘lishicha Zuhraning uy tutishi, kiyim-boshi, o‘ziga
qaramay qo‘yganligi shuning oqibati; hozirgi har bir gapi, harakati
shuni ta’kidlar, hatto dasturxonni yig‘ishtirganida, bo‘sh tovoqni

---

128
olib chiqib ketayotganidagi raftori, aft-angori, butun vujudi:
«E olam eli, mana, ko‘rdingizmi, men nechog‘lik xorlik, zorlik
tortayotibman!» deb turganga o‘xshar edi.
Choy mahalida hech kimdan sado chiqmadi. Samijon
gap ochishning mavridi keldi degan ma’noda Fotima bilan
ko‘z urishtirib olganidan keyin:
– Kuyov bilan bunaqa arazlashib qolgan bo‘lsalaring yakka
o‘zingiz shahri azimda nima qilasiz, qishloqqa keta qolay-
lik, – dedi.
Zuhra anchadan keyin javob berdi:
– Shahardan qishloqqa... bir qadam orqaga qaytish bo‘l-
masmikin?
Fotimaning achchig‘i keldi.
– Orqaga qaytish bo‘lsa nima, nurli cho‘qqidan tushib
qolasanmi?
Zuhra bir vaqtlar ota-onasiga yozgan xatida «kelajakning
nurli cho‘qqilari tomon bormoqdamiz» degani esida bor ekan,
rangi bo‘zarib ketdi.
– Ta’na qilma! – dedi labi pirpirab. – Men nurli cho‘qqiga
yetolmagan bo‘lsam... sigir minib sen yetib borasan!..
Bu gap Samijonga ham tegib ketdi.
– Odam intiladigan cho‘qqi tog‘ cho‘qqisi singari bulutlar
orasida emas, yerda bo‘ladi, – dedi Samijon.
Fotima uning javobiga qanoat qilmadi.
– Ayam mendan rozi bo‘lib ko‘z yumdilar, dadam ming
marta rozilar; dugonalarim, qavm-qarindosh, butun qishloq
mendan rozi, mening uchun bundan balandroq cho‘qqi bormi!
Sendan kim rozi? Hatto suyub olgan ering ham rozi bo‘lmapti-
ku! Sen qanaqa cho‘qqiga intilgan eding?
Zuhra pushti ro‘molchasini lunjiga bosganicha kursiga
qapishib ketdi. Uning ahvolini ko‘rib Fotima shu gapni gapir-
ganidan pushaymon bo‘ldi. Zuhra turib-turib birdan Fotimaga
o‘zini otdi, uni qattiq quchoqladi, ichidan xuruj qilib kela-
yotgan faryodni yutish uchun yuzini uning qorniga ishqab
to‘lg‘andi, ingradi, so‘ng o‘zini yerga otdi-yu, boshini karavot-
ning poyasiga bir necha marta urdi. Samijon uni ko‘tarib
karavotga yotqizdi. Fotima nima qilishni bilmas, qo‘rqib,
«mengina o‘lay» der, uning boshini silar edi.

---

129
Bugun shanba kuni Zuhra qizini yaslidan olishi kerak
ekan, vaqtida bormagani uchun qorong‘i tushganda murab-
biyasi Venerani olib keldi. Zuhra bularning tovushini eshitib
ko‘zini ochdi. Murabbiya Zuhraning kasalligini ko‘rib hol-
ahvol so‘radi, keyin Venerani unga tomon yo‘lladi. Venera
uning etagidan mahkam ushlab turaverdi. Fotima darrov sezdi:
Zuhra yuragi torlik qilgan paytlarda qiz bechorani ko‘p urishib,
ehtimol, urib o‘zidan bezdirib qo‘yibdi. Buni Samijon ham
payqadi. Haqiqatan, Fotima «kel» deb qo‘l cho‘zgan edi,
qiz biroz begonasirasa ham yugurib bordi va uning quchog‘iga
o‘rnashib, onasiga xo‘mrayib qaradi.
Mehmonlar to‘rt kun turib qolishdi. Fotima Zuhra bilan,
Samijon mehmonxonada yotib yurdi. Venerani yasliga eltish-
madi, Samijon o‘ynatib, javratib yurdi.
Beshinchi kuni Zuhra butkul tuzalib ishga chiqadigan
bo‘lgandan keyin mehmonlar ketadigan bo‘lishdi. Zuhrani
qishloqqa, hatto to‘yga taklif qilish ham noqulay bo‘lib qoldi.
Bular uchun cholga «Zuhra eson-omon yuribdi, qizi katta
bo‘lib qolibdi», degan xabarni eltish ham katta gap edi.
Zuhra bularni avtobus bekatiga kuzatib chiqdi. Avtobus
tayyor ekan. Fotima Venerani ko‘tarib olgan, avtobusga chiq-
qani uni Zuhraga uzatgan edi, Venera dod deb Fotimaga
chirmashib oldi, unga ham ishonmay Samijonga intildi. Zuhra
xijolat bo‘ldi. Shu choq avtobus yo‘lovchilarni qistab ustma-
ust gudok berdi. Fotima yopilayotgan eshikdan avtobusga
chiqib, bolani derazadan Zuhraga uzatmoqchi bo‘ldi. Venera
yana chirillab Fotimaning sochini changallab oldi. Avtobus
ketidan tutun chiqarib yurib ketdi.
Samijon derazadan boshini chiqarib qichqirdi:
– Zuhraxon, o‘zingiz borib olib keling! Shu hafta ichi
boring! Kutamiz!
Zuhra ko‘zi jiqqa yoshga to‘lib qo‘lidagi katak ro‘mol-
chasini siltadi; shunday yaxshi qizi borligini, uni ko‘p urishib
o‘zidan bunchalik bezdirib qo‘yganini endi payqadi; bilagiga
tashlab olgan jeletkasi oyog‘i ostiga tushganidan bexabar
avtobusning ketidan bir-ikki qadam bosdi...

---

130
MAHALLA
Inson bilan tirikdir inson,
Muhabbatdan hayotning boshi.
Odamzodga baxsh etadi jon
Odamlarning mehr quyoshi.