Abdulla Qahhor

DUMLI ODAMLAR
Jiyanim turistlar idorasida ishlaydi, o‘tgan shanba kuni
uyga kelib: «Bu yil turist ko‘p, odam yetishmayotibdi,
shahrimizda ikki kun to‘xtaydigan bir mehmon bor, qarashib
yuboring», deb qoldi.
Pensiyaga chiqqanimga endi sakkiz oy bo‘lgan, hali pen-
siyaxo‘rlikka o‘rganganim yo‘q, zerikkanimdan kampirimning
ishlariga aralashaverib uni ham, o‘zimni ham xunob qilib
yurgan edim, jiyanimning iltimosiga darrov ko‘ndim.
Men o‘n bir yil shu idorada kichik bir lavozimda turib,
pensiyaga shu yerdan chiqqanman. Shu o‘n bir yil davomida
qulog‘imga kirgan kalimalar o‘rnashib, undan bir so‘z, bundan
bir so‘z cho‘qib, tilga havas paydo qilganimda esa idora
xizmatchilarining yordami bilan kitobtalab ingliz tilini uncha-
muncha bilib oldim.
Ingliz tiliga moyil bo‘lganim, albatta, tasodifiy emas,
bolaligimda Amerikaning ta’rifini ko‘p eshitganman: ana
osmonteshar imoratlar-u, ana osma ko‘chalar-u...
Dushanba kuni yangi banoras avrato‘n va yashil baxmal
do‘ppimni kiyib idoraga bordim. Jiyanimning kabinetida
ozg‘in, tepakal, ko‘zlari och odamning ko‘ziday yaltirab tur-
gan qirq besh yoshlardagi bir kimsa o‘tirgan ekan. Men
taxminan «mehmon shu bo‘lsa kerak», deb inglizcha salom
berdim. Mehmon qayrilib qaradi, birdan, xuddi ko‘z ko‘r-
magan va quloq eshitmagan bir jonivorni ko‘rganday, hayron
bo‘lib, sekin o‘rnidan turdi, salomimga alik olishni ham esdan
chiqarib, menga boshdan-oyoq razm soldi; men o‘zbek eka-
nimni, inglizchani qayerdan o‘rganganimni so‘radi; savollariga
javob berganimdan keyin to‘nimni, do‘ppimni ushlab, soch-
soqolimni tortqilab ko‘rdi. Jiyanim menga ko‘z qisib «qo‘ya-
vering» degandek ishora qildi.
Jiyanim meni tanishtirgandan keyin mehmonni meh-
monxonaga olib bordim. Unga ikki xonali juda yaxshi nomer
olib qo‘yilgan ekan. Mehmon nomerni ko‘zdan kechirdi,
yarqirab ko‘zni qamashtirayotgan jihozlarni birma-bir ushlab,
silkitib, tirnoqlab, hidlab ko‘rdi. Men bunga chandon e’tibor
qilmadim, chunki boya idorada inglizcha gapirgan o‘zbekning
o‘zbekligiga ishonmay uning libosini ushlab, soch-soqolini

---

140
tortqilab ko‘rgan kimsa hozir o‘zbek mehmonxonasidagi yaxshi
jihozni qalbaki gumon qilsa ne ajab! Chet elda hozir ham
O‘zbekistonni mutlaqo bilmaydigan, o‘zbeklarni hanuz ketiga
po‘stak bog‘lab, imo-ishora bilan gaplashadigan qabila, deb
o‘ylaydigan odamlar bor-ku!
Mehmon o‘rnashdi. Tushlikdan keyin ko‘chaga chiqdik.
Ingliz mehmonxonaning peshtoqiga soya solib turgan qari
chinorni ko‘rsatib:
– Juda yaxshi daraxt ekan, inqilobdan keyin ekilgan bo‘lsa
kerak? – dedi.
Chinorning biron yuz ellik yil umr ko‘rganligi ko‘rinib turgani
holda mehmonning bu gapi menga malol keldi. Bu odam
idorada nima uchun soch-soqolimni tortqilab ko‘rgan bo‘lsa,
hozir ayni shu maqsadda, ya’ni qanchalik rost gapirishimni
bilmak uchun dilimni titkilab ko‘rmakda edi. Jinim qo‘z-
g‘adi-yu, men ham uni cho‘pga ilib o‘ynagim keldi.
– Ha, inqilobdan keyin ekilgan, – dedim va biroz turib,
mehmon meni «aravacha» qilganiga o‘zida yo‘q xursand bo‘lib
gerdayib turganida ilova qildim. – Birinchi inqilobdan ancha
keyin ekilgan, – dedim.
Mehmon tushunolmadi.
– Sizlarda ikki marta inqilob bo‘lganmi? – dedi shoshib.–
Birinchisi qachon bo‘lgan? Qanaqa inqilob?
– Bundan yuz yilcha burun, – dedim, – men ruslarning
kelishini birinchi inqilob deb bilaman.
Mehmon boshqa gap so‘ramadi, fotoapparatini g‘ilofidan
olib, yo‘1-yo‘lakay unga-bunga to‘g‘riladi, lekin bironta ham
surat olmadi. Birdan ko‘chaning o‘rtasida chimmatsiz paranji
yopingan bukri kampir paydo bo‘lib qoldi. Kampir xuddi
shaharning hokimiday, hech kimni, hatto militsiyaning hushta-
gini ham pisand qilmay, hassasini katta-katta tashlab kel-
moqda edi. Mehmon yugurib ko‘chaning o‘rtasiga chiqdi,
kampirni qarshilab cho‘kkaladi, uni ro‘paradan, yonboshdan,
orqadan bir necha marta suratga oldi; suratkashlikda o‘ta
jon kuydirganidan o‘pkasi og‘ziga tiqilib, o‘tirgani joy izlab
qoldi. Parkka boshladim. Qahvaxonaga kirdik. Bir piyola
qahvadan keyin mehmon o‘ziga kelib qo‘yin daftarini oldi,
undagi planga uzoq qaraganidan keyin:

---

141
– Shahringizning boshqa diqqatga sazovor joylarini ertaga
ko‘ramiz, bugun menga Reksullohi Ansoriyning maqbarasini
ko‘rsatsangiz bas, maqbara shu atrofda bo‘lishi kerak, – dedi.
Reksullohi Ansoriy... Bolaligimda Reksbuva degan nom
qulog‘imga kirgan, o‘sha vaqtda parkning mana shu o‘ng
qanotidagi tepalik – hozirgi teatr binosi tushgan joy go‘riston
bo‘lib, uning qoq o‘rtasida Reksbuva degan mozor – daxma
bo‘lar edi. Biroz tashvishga tushdim: bordi-yu, Reksullohi
Ansoriy degani biron mo‘tabar zot bo‘lsa, buni uzoq yurtdan
kelgan bir sayyoh bilsa-yu, biz bilmasdan maqbarani buzib
tashlagan bo‘lsak... Bundan xunugi bormi! Biron nayrang
ishlatib bu noqulay ahvoldan chiqish yo‘lini ko‘zladim, lekin
o‘ylab-o‘ylab, «eng yaxshi nayrang – to‘g‘rilik», degan qarorga
keldim-da, Ansoriy to‘g‘risida bilganimni aytib:
– U kishi shahrimiz tarixida qanday o‘rin tutgan ekan-
lar? – dedim.
Mehmon savolimga javob berolmadi. Shundan keyin o‘l-
kamizda jahonga mashhur bo‘lib o‘tgan bir qancha kishilar-
ning nomini aytib, mehmonni «chaqmoqlab» ko‘rdim. Yo‘q,
mehmon bu odamlardan birontasini, hatto Ibn Sinoni ham
eshitmagan ekan.
Reksullohi Ansoriy kim, uning nima fazilati yo hasrati
borligini bilmagani holda bu odam nega uning nomini ko‘tarib
yuribdi, nega uning maqbarasi zarur bo‘lib qolibdi – shunga
qiziqdim. Mehmon bu haqda bergan savollarimga javob
bermasdan iljayib, turib-turib to‘satdan:
– Dumli odamlarni ko‘rganmisiz? – dedi.
Mehmon gapning sarxonasini yangilamoqchi degan o‘yda
kulib qo‘ya qoldi.
Biroq qahvaxonadan chiqib teatr binosining atrofini aylanib
yurganimizda mehmon butkul jiddiy bir tarzda yana dumli
odamlar haqida so‘z ochdi; uzun so‘zidan xulosa chiqarib,
yer yuzidagi xalqlar taraqqiyot zinasining turli bosqichida, biron
bosqichda turgan xalq orasida o‘tgan bosqich kishilari ko‘rinib
qolsa bunga tabiiy bir hol deb qarash kerak degan fikrni aytdi.
Men bu gapning tub ma’nosiga tushunib yetmadim.
Ko‘chaga chiqdik. Mehmon yana Ansoriydan gap ochdi.
Shunda ko‘nglimga bir gap keldi: bu odam o‘sha Ansoriyni
dumli odamlar toifasidan deb o‘ylamasmikin?

---

142
Xuddi aytganim chiqdi. Mehmonning otasi ilgari o‘rta-
charoq bir shirkatning boshlig‘i bo‘lib, shirkat singandan keyin
umrining oxirini antropologiyaga bag‘ishlagan, undan ko‘p
qo‘lyozmalar, jumladan, mana shu qo‘yin daftari qolgan, shu
daftar va boshqa hujjatlarda aytilishiga qaraganda, Reksullohi
Ansoriy dumli odamlar toifasidan ekan. Yana bir mo‘tabar
kimsa Reksullohi Ansoriy maqbarasi atrofida hozir ham dumli
odamlar yashamog‘i ehtimoldan xoli emas degan ekan.
Jonim halqumimga keldi, lekin o‘zimni bosdim. Shu
atrofdagi hamma ko‘cha va tor ko‘chalarni kezib chiqdik. Men
qayoqqa boshlasam mehmon yurmaydi, teskari tomonga yo‘l
oladi; tez-tez to‘xtab hammaga, xususan, atlas ko‘ylak kiygan
xotinlarga orqadan zehn soladi, aftidan, dumli odam qidiradi.
Mehmon bilan gaplashish emas, uning aftiga qaragim
kelmas edi. Kayfiyatimni bilintirib qo‘ymaslik uchun noiloj
so‘z qotdim:
– Janoblari ota kasbini ushlabdilar-da? – dedim.
– Yo‘q, mutlaqo! – dedi mehmon, – men jurnalistman!
– Undoq bo‘lsa sizga dumli odamning nima keragi bor?
– Mening gazetamga kerak! – dedi mehmon, – hech
bo‘lmasa bironta dumli odamning suratini olib borsam dey-
man. Juda shov-shuv bo‘lar edi... Yordam va’da qilolmay-
sizmi?
Men o‘ylab ko‘rmoqchi bo‘ldim. Mehmon juda qu-
vonib ketdi.
Ovqatdan keyin mehmon dam olgani yotog‘iga kirdi. Men
butun zahrimni jiyanimga to‘kkani idoraga bordim. Jiyanim
voqeani eshitib kuldi, meni jahldan tushirdi: «Yuragingizni
keng qiling, tog‘a, yo‘lovchi har bir hurgan itning ketidan
quva bersa manzilga qachon yetadi, degan gap bor, sizning
vazifangiz mehmonni istagan yeriga olib borish, istagan odami
bilan gaplashtirish. Bundan tashqari, bu odam sizga omonat,
omonatga xiyonat qilmasdan, qo‘limga sog‘-salomat topshi-
rishingiz kerak», dedi. Jahlimdan tushdim.
Kechqurun mehmonni konsertga olib bordim. Mehmon
zalga kirishi bilan yana o‘sha muddaoda odamlarga orqa
tomondan razm sola boshladi, beqasam to‘n kiygan bir mo‘y-
safidning ketiga tushdi. Xayriyat, chirog‘ o‘cha qoldi-yu,
borib joyimizga o‘tirdik.

---

143
Mehmon konsertga qiziqmadi, mudrab o‘tirdi, alomat
bir o‘yin bo‘layotganda hatto xurrak tortib yubordi. Shuning
uchun konsertning ikkinchi bo‘limiga qolmadik, ertaga
uchrashadigan bo‘lib, mehmonxona oldida xayrlashdik.
Ertasiga kelishim bilanoq mehmon «Kechagi gapimiz nima
bo‘ldi, yordam berasizmi?» deb so‘radi. Men bu haqda hech
bir qarorga kelmaganligimni aytdim. Shundoq bo‘lsa ham
mehmon yordam berishimga amin ekanligini bildirib, oldindan
tashakkur ma’nosida yelkamga qoqib qo‘ydi va teatr atrofidagi
xonadonlardan birontasini ko‘rishga orzumand ekanini bildirdi.
Men uning muddaosini fahmladim-u o‘sha tomonlarga olib
bordim va orqa ko‘chadagi ro‘para kelgan hovliga boshladim.
Mehmon apparatini bo‘ynidan oldi va hayajon ichida ostonadan
hatladi. Kirgan eshigimiz hozir uchastka deb ataladigan oddiy,
lekin mevazor, gulzor, nihoyatda didli-havasli odamlarning
hovlisi ekan. O‘rta yoshlardagi bir xotin sariq luchchak shaftoli
terayotgan ekan, bizni ko‘rib shotidan tushdi, so‘rashdi, yelib-
yugurib supaga joy qildi, dasturxon yozdi, bir necha xil shaftoli
keltirib qo‘ydi. Mehmon goh menga, goh xotinga qarar, goh
uning orqa etagiga razm solar edi. Xotinning o‘g‘li shifokor,
kelini o‘qituvchi, hozir ikkovi ham ishda ekan. Mehmon
hafsalasi sovib, fotoapparatini bo‘yniga osdi-yu, alamini shaf-
tolidan oldi – umrida bunaqa shaftolini ko‘rmagan bo‘lsa
kerak, rosa yedi. Shu choq uning ko‘zi devorning tagida qunishib
turgan kasal jo‘jaxo‘rozga tushdi. Uning oyoqlari uzun,
bo‘ynining pati to‘kilib qip-qizil go‘sht bo‘lib qolgan, o‘zi
nihoyatda oriq edi. Mehmon darrov qo‘lini artdi, fotoapparatini
bo‘ynidan oldi, jo‘jaxo‘rozga yaqin borib cho‘kkaladi;
jo‘jaxo‘roz boshini ko‘tarib hayron bo‘lib turganida bir necha
marta suratga oldi. Choy ko‘tarib kelayotgan xotin «voy, suratga
olaman desalar yaxshi tovuqlarimiz bor, bu kasal edi-ku»,
deganicha qolaverdi. Achchig‘im keldi, lekin mumkin qadar
muloyimlik bilan:
– Jo‘jaxo‘rozning surati ham gazetaga kerakmi? – deb
so‘radim.
Mehmon javob bermadi, «ketdik», deb ishora qildi.
Xotinga tashakkur izhor qildim. Ko‘chaga chiqdik.
Mehmon bu hovliga, xotinning mehmondo‘stligiga shubha
bilan qaradi shekilli, bir necha hovliga o‘zi bosh tiqdi. Men

---

144
ham qo‘yib berdim, orqasidan kirmadim, chunki unga
tarjimon kerakmas, odamlarning orqa etagiga qarashdan
boshqa ishi yo‘q edi...
Samovarda o‘tirib birpas dam oldik. Mehmon ko‘zimga
xunuk ko‘rina boshladi: kim aytadi buni osmonteshar
imoratlarni ko‘rgan, osma ko‘chalarda yurgan odam deb!
Diqqat bo‘ldim. Papirosni allaqachonlar tashlab yuborgan
edim, shu topda bitta so‘rgim keldi-yu, papiros olgani
magazinga kirdim. Bilmadim, magazinda qancha turib qoldim
ekan, qaytib chiqsam mehmon yo‘q. Birpas kutdim, keyin,
yuragim hovliqib, u yoq-bu yoqni qaradim, qidirdim. Yigirma-
yigirma besh minutning har biri bittadan sog‘ tishimni sug‘urib
olganday bo‘lib o‘tdi. Bu kasofat biron hovli yoki biron
ko‘chaga kirib, gumonsiragan odamiga «dumingni ko‘rsat»
desa, bunaqa hazilni birov ko‘taradi, birov ko‘tarmaydi...
Bir soatdan ortiq qidirganimdan keyin avtomatdan jiyanimga
telefon qildim, voqeani aytdim. Jiyanim, tovushidan tashvishga
qolgani sezilib tursa ham, menga tasalli berdi va «yo‘qotgan
joyingizdan uzoqqa ketmang», dedi. Samovarda yana bir
necha minut o‘tirdim. Narigi ko‘chadagi machitning yarmi
qulagan mezanasiga ko‘zim tushdi. Bu kasofat shuning suratini
olgani bormadimikin? O‘sha yoqqa bordim. Machitning ichini,
atrofini qaradim, odamlardan so‘roqladim – yo‘q. Samovarga
qaytay deb turganimda yon ko‘chadan karnay-surnay, qiyqiriq
bilan ikki mashina kuyovnavkar chiqib qoldi. Oldindagi
mashinada lunjini shishirib surnay chalayotgan surnaychining
yonida turib beo‘xshov o‘yinga tushayotgan olabayroq to‘n
kiygan bir kishiga ko‘zim tushdi, sinchiklab qarasam –
mehmon! Suyunib ketdim. Yugurib borib mashinaning oldini
to‘sdim. Mehmonga harchand «tush» deb ishora qilaman,
qani ko‘nsa – menga qarab nuqul muqom qiladi – kayfi
baland! Mashinada tanish odamlar bor ekan, qo‘ymasdan
meni mashinaga tortib olishdi. Mehmonning mashinadan
tushish niyati bo‘lmagani uchun yo‘lda mashinani to‘xtatib
jiyanimga telefon qildim.
Tanish odamlarning aytishiga qaraganda, mehmon nima
bo‘lib to‘yxonaga kirib qolibdi. Odamlar uning chet eldan
kelgan mehmon ekanini bilib to‘rga o‘tqazishibdi, to‘n
kiygizishibdi, o‘yinchilar uni o‘yinga tortishibdi.

---

145
Kelinning uyiga keldik. Ziyofat zo‘r bo‘ldi, o‘yin-kulgi
juda qizidi. Mehmon bu yerda ham ancha ichib qo‘ydi. Shu
yerdagi shifokor bolalar mening tashvishga qolganimni payqab,
mehmonni hushiga keltirib berishdi. Mehmon hushiga kel-
ganidan keyin yana aynidi: yana dumli odam qidirib hammaga
zehn sola boshladi. Shundan keyin «siz ovora bo‘lmang, janob,
dumli odamni ertaga o‘zim topib beraman», deyishga majbur
bo‘ldim. Mehmon meni o‘pdi, salomatligimga ustma-ust ikki
qadah otdi...
Ertalab mehmonxonaga kelsam mehmon o‘lay deb
yotibdi – lanjki, hech aytgulik emas. Shundoq bo‘lsa ham,
la’nati, ko‘zini ochishi bilan kechagi va’damni so‘radi. Men
uni pastga olib tushib quyuq choy ichirdim, nordon narsalar
yegizdim, ichkilik zahri biroz sinib ta’bi ochilgandan keyin
dumli odam deb bekor ovora bo‘lib yurganligini tushuntirishga
harakat qildim. Mehmon xafa bo‘ldi.
– Sening hukumating butun mamlakat ustiga temir parda
tortgan! – dedi.
Bunga gap uqtirish qorong‘i uyga kesak otganday gap
edi, shuning uchun yon bergan bo‘lib yolg‘ondan o‘ylab
qoldim-da, chuqur xo‘rsinib:
– Shuni bilar ekansiz, nima qilasiz meni qiynab? – dedim.
Mehmon chehrasi ochilib, yana yolvordi:
– Men sizga bitta dumli odamni qafasga solib ber, olib
ketaman deyayotganim yo‘q, uzoqdan qorasini ko‘rsatsangiz
bas, mening apparatim ikki kilometrdan oladi!
U desam u dedi, bu desam bu dedi – hech bo‘lmadi,
nihoyat «seni dumli odamlarga yo‘latish qo‘limdan kelmaydi,
xatarli, xohlasang, apparatingni ber, biladigan, udda qiladigan
ishonchli kishiga aytib, bironta dumli odamning suratini oldirib
beraman», deyishdan boshqa chora qolmadi. Mehmon
xursand bo‘lib apparatini qo‘limga tutqizdi, o‘zi lanj bo‘lgani
uchun tushgacha yotib dam olmoqchi ekanini aytdi. Men
tushdan keyin keladigan bo‘lib ketdim.
Tushdan keyin kelsam mehmon hanuz lanj yotgan ekan,
lekin apparatni tegishli odamga topshirganimni, u kishi butun
lentani dumli odamga to‘ldirib berishni va’da qilganini eshitib
o‘rnidan turib ketdi.

---

146
– Lekin sharti bor,– dedim, – omonatingizni faqat
ketadigan vaqtingizda, samolyotga chiqayotganingizda beradi.
– Ertaga, ertagayoq jo‘nayman! – dedi mehmon.
Programmaga muvofiq shaharning diqqatga sazovor joylarini
ko‘rgani chiqdik. Kun chiqquncha yurib ko‘p tarixiy yodgor-
liklarni ko‘rdik, to‘g‘on-ko‘lga bordik, shahrimizning ko‘rki
bo‘lgan yangi ko‘chalar, maydonlar, xiyobonlarni kezdik,
muzeylarga kirdik. Mehmonning biron narsaga qiziqqanini,
biron joyda to‘xtab biron narsaga qaraganini ko‘rmadim;
hamma narsaga o‘shshayib qarar, qayoqqa va nima uchun
ketayotganini, nima qilib yurganini o‘zi ham bilmas, aftidan,
kunni kech qilishdan bo‘lak muddaosi yo‘q edi.
Madaniyat va istirohat bog‘iga kirdik. Mehmon hech
bo‘lmasa shu bog‘ga, xususan, gul-u gulzorga qiziqar deb
o‘yladim, chunki shahrimiz bu bog‘ga juda bino qo‘ygan.
Yo‘q, gulzorga mehmon qayrilib ham qaramadi. Uning
diqqatini jalb qilgan birdan-bir narsa bog‘ning bir chekkasidan
oqayotgan anhor bo‘ldi. Buning nimasiga qiziqdi ekan deb
qarasam, loy suv qirg‘oqdan toshguday bo‘lib, shox-xashak
va yana allanima balolar oqib kelayotibdi – birov sug‘orish
maqsadida to‘g‘on solgan, suv to‘g‘onni urib ketgan bo‘lsa
kerak. Mehmon iflos suvga xuddi sichqonni ko‘rib qolgan
mushukday butun vujudi bilan qarar, chamamda, fotoapparati
yonida bo‘lmaganidan afsuslanar edi. Bog‘dan chiqib
mehmonxonaga tomon ketayotganimizda eski-tuski yig‘ib
yurgan eshak aravani ko‘rganida ham xuddi shu holga tushdi.
Mehmonxona ko‘chasiga qayrilganimizda mehmonning
gazetasiga qo‘l keladigan yana bir hodisa ro‘y berdi: shu
ko‘chadan g‘izillab chiqqan «Moskvich» kattakon sariq bir
itni urib o‘tdi. It vangillab ikki-uch yumaladi, turishga intilib
turolmadi, yotib tipirchiladi. Mehmon goh boshini ko‘tarishga
urinib, goh oyoqlarini silkib jon berayotgan itga yaqin borib
beixtiyor cho‘kka tushdi va apparat izlab yonini paypasladi.
Mehmon ertasiga jo‘naydigan bo‘ldi. Dumli odamlar surati
olingan fotoapparatni qora qog‘ozga o‘rab aeroportga olib
chiqdim va qo‘ynimdan bir chekkasini chiqarib ko‘rsatdim.
Mehmonning ko‘zlari yonib ketdi. Xilvatga bordik. Mehmon
apparatni olib katak sumkasiga joyladi-yu, cho‘ntagidan bir
dasta pul chiqardi.

---

147
– Sizning haqqingizni o‘zim bilib beraman, – dedi, –
surat olgan odam bilan necha pulga gaplashgansiz?
– Pul to‘g‘risida hozir gaplashmaymiz, – dedim, – avval
suratlarni chiqarib ko‘ring, ana undan keyin o‘zingiz narx
bichib yuborarsiz.
Mehmon yana minnatdorchilik bildirdi, samolyotga chiqdi,
samolyot Tojikistonga qarab yo‘l oldi. Kim biladi, mehmon
yurtiga borguncha sabri chidarmikin, balki chidamasdan Toji-
kistondayoq lentani chiqarar, chiqarsa dumli odamlar o‘rnida
o‘zini ko‘radi: men apparatni maktab to‘garagiga qatnab foto
ishida mashqini raso qilgan kichik o‘g‘limga berib, «mehmon
ikkovimiz shahar aylanamiz, sen ketimizdan yurgin, qayerda
chap oyog‘imni ko‘tarsam, mehmonning yakka o‘zini suratga
olaverasan», degan edim. Bir qancha joyda, jumladan, meh-
mon anhor bo‘yida, eski-tuski yig‘ib yurgan eshak arava
yonida va jon berayotgan itning ustida turganida chap oyo-
g‘imni ko‘targan edim. O‘g‘limning o‘zi ham hushyor bola,
g‘alati-g‘alati paytlarni topgan bo‘lsa kerak.
Men bu narsani jiyanimga aytmadim, aytsam ham urish-
masa kerak, chunki mehmoniga ozor berganim yo‘q, nihoyati
yuziga oyna tutdim...