Ağa Musa Nağıyevin xeyriyyəçilik və ictimai fəaliyyəti
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
57 ehtiyacı olması haqqında mənə təcili məlumat verməyinizi xahiş edirəm» (14, v.29). General Tamamşevin bu məzmunlu digər teleqramı Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin Tiflisdə yerləşən və müharibədən zərər çəkənlər və qaçqınlar üzrə baş mü- vəkkili Xosrov paşa bəy Sultanovun adına göndərilmişdi. Teleqramda deyilirdi ki, “kimsəsizlərə 70 odeyal almaq üçün nə qədər pulun lazım olması, habelə üç yetim evinin və oradakı vəsaitin lazım olması haqqında təcili məlumat verməyinizi xahiş edirəm”. Və yaxud Xosrov paşa bəy Sultanovun adına 1916-cı il iyunun 21-də Ümumrusiya Zenstvolon ittifaqı müvək- kilinin köməkçisi Lebed tərəfindən vurulmuş teleqramda deyilirdi ki, “Zemsoyuzun İspir məntəqəsində 32 yetim müsəlman uşağı vardır. Onların hara və kimə göndərilməsi barədə bizə teleqrafla xəbər verməyinizi xahiş edirik. Aparılma xərclərini öz üzərimizə götürürük” (14, v.42). Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti adından Sul- tanovun imzası ilə 1916-cı il iyunun 22-də göndərilən ca- vab teleqramından aydın olur ki, Cəmiyyətin üzvü Rövşən bəy Əfəndiyev 32 yetim müsəlman uşağının İspirdən Tif- lisə gətirilməsi üçün ezam olunmuşdur” (14, v.42). 1916-cı il iyulun 16-da Qarsdan X.Sultanovun adına göndərilmiş digər bir teleqramda deyilirdi ki, R.Əfəndiyev həmin yetimlərlə birlikdə qatarla yola düşmüşdür. İyulun 17-də Kodjorıdan Sultanovun Tiflisdəki ünvanına daxil olmuş teleqramda isə göstərilirdi ki, “yetimlərin məktəbdə yerləşdirilməsinə icazə verirəm. Müfti” (14,v.42). 58 Daha sonra, Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin baş müvəkkili adına Qafqaz cəbhəsində qaçqınların yerləş- dirilməsi üzrə baş müvəkkilliyin dəftərxanasından 1917-ci il iyulun 17-də göndərilmiş məktubda deyilirdi. “İyulun 18-də Qarsdan Tiflisə göndəriləcək daha 40 müsəlman qaçqınının yerləşdirilməsi haqqında tədbir görməyiniz xa- hiş olunur” (14, v.89). Məlum olur ki, 1916-cı il iyulun 29-da İspir məntə- qəsindən 13 nəfər, daha sonra 29 nəfər kimsəsiz yola sa- lınmışdır. Sənədlərdən aydın olur ki, Tiflisdəki ikinci mü- səlman yetimxanasında 71 nəfər kimsəsiz yerləşdirilmişdir ki, onların 31 nəfəri oğlan, 40 nəfəri qız idi. Uşaqların bö- yük əksəriyyəti 5-14 yaşlarında olanlardan ibarət idi (14, v.89). Başqa bir sənəddə isə Tiflisdəki yetim evindən Bakıya göndərilmiş 50 nəfər qaçqın uşağın siyahısı verilir. Qeyd etdiyimiz arxiv sənədlərindən bəlli olur ki, mü- haribə dövründə qaçqın və yetimlərin yerləşdirilməsi üçün yetim evləri haqqında xüsusi əsasnamə hazırlanmış və bu əsasnamə 1916-cı il iyulun 7-də hökumət tərəfindən təsdiq edilmişdi (10, v.1). Bu, göstərir ki, müharibə dövründə Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin onlarca şəhərdə xüsusi məntəqə- ləri fəaliyyət göstərirdi. Cəmiyyət əslində ictimai təşkilat çərçivəsindən çıxıb dövlət əhəmiyyəti daşıyan bir orqana çevrilməkdə idi. Bunu cəmiyyətin adına göndərilən və cə- miyyətin özünün ayrı-ayrı ünvanlara göndərdiyi sənədlər, yazışmalar bir daha təsdiq edir. Məsələn, Qafqaz cəbhə- sində qaçqınların yerləşdirilməsi baş müvəkkilliyindən 59 1917-ci il fevralın 8-də Tiflisdən Bakı Müsəlman Xeyriy- yə Cəmiyyətinin bu cəbhədə müharibədən zərər çəkənlərə və qaçqın düşən müsəlmanlara köməklik göstərən müvək- killiyi adına göndərdiyi məktubda deyilirdi ki, dəftərxa- namız Nuxa, Kağızman, Ahalsıx və Ərdəhanda yeni yetim evlərinin açılması üçün 8750 rubl miqdarında vəsait ayırır (70, s.121-122; 10, v.5). 1917-ci il iyulun 17-də Qafqaz cəbhəsində qaçqınların yerləşdirilməsi şurasının icraiyyə komitəsi X.Sultanovun adına məktub yazaraq bildirirdi ki, 130 yetim müsəlman uşağının may və iyun aylarında saxlanılması üçün 2925 rubl, üçüncü rübdə isə 11.700 rubl miqdarında pul köçür- mək haqqında sərəncam vermişdir (14, v.16). Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin daha bir ye- tim evi Oltidə yerləşirdi. Qaynaqlarda 1917-ci ildə burada 10 nəfər əmkdaşın işləməsi, 18 nəfər 5-15 yaşlı uşağın saxlanılması qeyd olunur. Bu uşaqların əksəriyyəti Qars və Olti bölgələrindən idi (14, v.19). Daha sonra məlum olur ki, Türkiyənin Qars, Ərzurum, Olti bölgələrindən gətirilmiş 6 yaşından 14 yaşınadək olan 26 nəfər qız isə Bakıdakı yetim evində saxlanılırdı (14, v.24). Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin Kağızman- dakı müsəlman yetim evinin müdiri İdris Axundzadə isə 1917-ci ilin sentyabrın 9-da Tiflisə Sultanovun adına gön- dərdiyi teleqramında yazırdı ki, “un və şəkər, habelə digər ərzaq məhsulları olmadığından uşaqları yedizdirə bilmirik. Bütün uşaqlar xəstələniblər, qışda hamı acından öləcəkdir. 60 Bu şəraitdə yaşamaq qeyri-mümkündür. Məni vəzifədən azad etməyinizi xahiş edirəm” (14, v.26). Bütün deyilənlər Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyə- tinin Birinci dünya müharibəsi dövründə nə kimi işlərlə məşğul olması, köməyı, yaşamağa imkanı olmayan min- lərlə qaçqın müsəlman uşaqlarına hansı vasitələrlə, çətin- liklərlə arxa durması haqqında müəyyən təsəvvür yaradır. Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin Birinci dünya müharibəsi dövründəki fəaliyyəti türk ədəbiyyatında da işıqlandırılmışdır. Bu baxımdan Türkiyədə çap olunan «Erkenekon yolu» jurnalının redaktoru, türk jurnalisti Məmməd Sadıq Aranın jurnalın 1961-ci il birinci sayında çap etdirdiyi “Qardaş köməyi” məqaləsi təqdirə layiqdir. Məqalədə deyilir ki, “Azərbaycan Cəmiyyəti Xeyriyyəçi Rus işğalındakı Doğu Anadolu vilayətlərinə heyətlər yol- ladı: 12,000 yetim, çocuq topladı, milyonlar dəyərində ər- zaq, geyim əşyaları sövq etdi... Rus-erməni məzaliminə son verdirdi... Bu işləri sadəcə milli vəzifə hissilə yapdı”. Məqalədə daha sonra deyilir ki, biz Anadoluda fəla- kətlərlə, hərblərlə tək başına qarşı-qarşıya qaldığımız vaxt- lar, birinci cahan hərbinin Türkiyə üçün ən ağır və fəla- kətli illərində Ərzurum, Ərzincan, Trabzon, Riz və digər Anadolu vilayətləri rus ordusunun işğalı altına düşdükdə rus kazakları ilə erməni könüllüləri müdafiəsiz türk xalqını mərhəmətsizcəsinə kəsib-biçir, talan edirdilər. Məhz türk- lər üçün belə bir ağır vaxtda Azərbaycan cəmiyyəti-xey- riyyəsi gizli tədbirlərdən əlavə rus çarının Tiflisdəki naibi Qrandukun yanına xüsusi heyət göndərmişdi. Həmin heyətə Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin əsas üzvlə- Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|