69
özün
xsus islam
birliyi siyas tini t tbiq etm
çal
rd . Qeyri-müs lman ünsürl rd n art q
imperatorluq üçün xeyir qalmad
na q na t g tir n sultan, heç olmasa müs lman ünsürl rin mill t
davas il bir-birl rind n ayr lmalar na lind n g
n q
r mane olma a çal
rd . Bu siyas ti
güd
k,
bl rin, arnavudlar n, kürdl rin milliyy tçil ri f aliyy td n uzaqla
rma a çal
kimi, türkl rin d “türk milliyy ti” fikrin d
r verm
rinin önün keçm k ist yirdi. bdülh mid,
milliyy t fikrini r dd ed n
islam n x lif -sultan olmaq, bütün müs lman t
sini, yaln z dini
birlikl hökmü alt nda saxlamaq, q sas , maddi v fikri t sirl rl gerç kd davam art q imkan
xaricind olan hilaf ti-s lt
t sistemini davam etdirm k
l v xülyas nda idi. Bu xülyan n
yata t tbiq edil bilm diyinin, bilm
yinin f rqin vara bilmirdi.
Ancaq o zamanlar, yaln z pad ah v hökum t deyil, ayd n geçin n Bat türkl rinin
ks riyy ti bel , milliyy t fikrinin
siyasi deyil, h tta dil, tarix, q sas elmi v n
ri sah
rd
st kl nm si v n rin qar idi: “türkçülükl daima m
ul olan m lum adamlar olmasa da, o
vaxt dil m
si oldumu, N cib Asim il V
d Ç
bi ortaya at rd , y ni möht
m bir m sl kin
rçil ri dey deyil, tam ksin , istehza z mini haz rlamaq üçün “ u mahutlar” yerin
xat rlay rd lar. “Dünya inki af ed rk n bu zavall lar bu göz l Osmanl
biyyat dilini buraxacaqlar
da Asiya çöll rind ki Özb kl rl biz eyni dili dan
racaqlar. Füzulini, N dimi burax b Xoca
hm d Y
vini, Sofi Allahyar t qib etdirm k ist yirl r” -dey daha bir s ra cazib li sözl rl
ncl ri bizd n nifr t etdirm
qalx rd lar...
Bizim z if i
söndürm
çal
rd lar. H
büzziya, Sultan H midin tam can damar na toxunacaq sözl r tap r, türkçül
hücum ed rdi;
hücum deyil, söyüb-suvad
da olurdu. n son yazd
leyhdar bir m qal sind “bunlar bu q
r
milyon islam camias
n h p bird n dilini süsl diyi “La ilah ill lah”
qald
b yerin “yoxdur
tapacaq, Çalapt r ancaq” t
rl
sini qoymaq ist yirl r”- dey yazd ...”
1
Türkçül r leyhin hücumda n ir li ged n adam, vv ld n b ri islamç , yaln z islamç deyil,
tta
bçi tan nan büzziya Tofiq b ydi ki
bliy m
bb tin gör o ullar na
Talha v V lid
kimi
b olmayan müs lmanlar aras nda az e idil n qat
bc adlar qoymu v özü d
b
qaydas il “ büzziya” küny sini alm
r. Namiq Kamallar dövründ n gerid qalan bu az
qabiliyy tli, ancaq çox m rif tli q zetçi v m tb çinin türkçülük leyhin açd
cihad,
rutiyy t dövründ , ir lid gör
yimiz kimi, özü, o ullar v Süleyman Nazif b y kimi dostlar
find n davam etdirildi.
2
1
V
d Ç
bi
ndinin n r olunmam bir risal si.
2
büzziya Tevfik b y çox yax m tb çi idi. büzziya m tb si, stanbulda qurulan m tb
rin n mük mm lidir.
Bir aral q
“Türk yurdu”nu m tb sind basd qmaq m qs di il ona müraci t etmi dim. Bu kimi v
qpar
rin, n
r pul verilirs verilsin, m tb sind n r olunmayaca
bi bir çöhr v n zak tsizliy yax n bir davran la
ifad etmi di. Bu h
ti
m sl kin s daq ti bax
ndan t qdir layiqdir” (A. Y.).
70
Müxalifl rin etirazlar na, hökum tin ng ll
rin baxmayaraq, dilçilik sah sind v
tarixi türkçülük c
yan na yenid n yeni qüvv
r g lib qat rd lar: mrullah
ndi, Bursal Tahir
y, Raifpa azad M
mm d Fuad b y, N cib b y bunlardand r.
mrullah
ndi
mrullah
ndi, türk dil v tarixi il xüsusi bir kild m
ul olmayaraq, g nclikd elm il
maraqlanm sa da, M rutiyy t dövründ göründüyü kimi, türkçülüy meylli idi.
Bursal Tahir B y
Bursal Tahir B y, m tbuatda tan nd
zamandan etibar n, türklüyün orta dövrü bioqrafiyalar ,
kitabiyyat yla m
ul olmu v islam m
niyy tind türkl rin
hiss sini ay b göst rm
çal
r, sonra xüsus n Osmanl dövründ yeti n “v m sl kl rind
r yazan türk eyxl ri,
airl ri, dibl ri, tarixçil ri, doktorlar , riyaziyyatç lar v co rafiyaç lar
n q sa t rcümeyi-
hallar na,
rl rin dair yet rli bilgil ri” toplam
r. Bursal Tahir B y, xüsus n türkl rin orta
dövrd v Osmanl dövründ “elm v f nn xidm tl rini” göst rm k sur ti il türkl rin islam
niyy tind ön mli bir amil olduqlar h qiq tini elmi qaynaq v d lill rl ortaya qoyub isbat
ed
k, islamiyy td n sonrak türklüyün m
niyy t tarixin v s rf m
niyy t bax
ndan da
türkl rin keçmi
rini sev
k, keçmi
ri il f xr ed bilm
rin çox böyük xidm tl r etmi dir.
Bursal Tahir B y d N cib
Asim B y kimi sg r, h m d
sg r o lu sg rdir. Böyükbabas ,
bdülm cid dövrü sg ri ba
lar ndan Asakir-Hassa Livas Üsküdari Seyid Mehmed Pa ad r; atas
da önc
sg rliy girmi , sonra sa
q durumu üzünd n m cbur n atas
n m sl kind n ayr laraq,
güz ran
keçirm k üçün çal mas ndan bo qalan vaxt tarix, bioqrafiyalar, eir v t
vvüfl
ul olma a h sr etmi
d , 1877-ci il Rus sava ba lay nca cdad
qan qaynam , evind
oturub qala bilm mi , v
nin müdafi sin qalxm v Plevnada hid olmu dur.
Tahir B y 1861-ci ild Bursada anadan oldu. Y ni, N cib Asim b y il ya dd r. Bursa
sg ri edadisiyl H rbiyy M kt bind t hsilini tamamlayaraq, 1883-cü ild piyada ba
oldu.
Tahir b yin sg rliyi d N cib b yinki kimi bölük v taburlardan çox sg ri m kt bl rd
mü llimlikl keçmi dir. H
edadiyy v h rbiyy m kt bl rind ik n, xlaq
n göz lliyi v
çal qanl
il üstünlük göst
n v r smi d rsl rd n ba qa, zaman n aliml rind n, xüsus n
müt
vvüfl rd n faydalanan Tahir b yin mü llimlikl Makedoniya m kt bl rini dola
zaman,
babas ndan g
n v qeyri-r smi mü lliml rind n qazand
tarix, bioqrafiya
mara get-ged
artaraq, onu davaml bu sah
inc
v ara
rmalara yön ldirdi. bdülh mid hökum tinin iç