87
Bu kild R za Tofiq b yl Mülazim
Öm r Naci aras nda ba layan
bi v dilçilik qov as
“Çocuq baxças ”nda iki aya q
r davam etdi. V bütün bel qov alar kimi get-ged mövzudan
uzaqla
; qol-budaq atd ; ilk olaraq dadl -dadl ba layan xsi ima v t lmihl r, söz uzand qca
ac la ma a üz qoydu, h tta ac land . Qov a q
nca “S rv ti-fünun”çular n m hur qov a
hl van Hüseyn Cahid b y bel söz qar
, air v doktorla istehza etm
ba lad ; bu zaman
ba qa bir zabit yazar Raif N cd t b y türkçül rin imdad na qo du.
sacas , yeni m sl k traf nda xeyli c ngl ildi,
bi sava lar n ham
nda
oldu u kimi bu
sava da da iki t
fd n heç birisi geri ç kilm di; yerl rini qorudular.
Milli airimizin özü d qov aya sözl deyil, i
qat ld : “Çocuq baxças ”n n bir çox s hif si
eirl rin dair m ktub v cavablarla doldu u halda, o da eyni d rgid “Türkc
eirl r”ini
yay mlama a davam edirdi; “Ömür yolunda, yaxud yolçu”, “Sokak qap
önünd ”, “Ç kic alt nda”,
mtahan”, “Zavall qay qç ”, “Günahkar”, “Yavrumuzu çoxaldal m!” m nzum
ri il “ xtiyar
yirmanç ” m nsur si o mübahis
rin getdiyi aylarda n r olundu.
O zamanlar türkçülük
biyyat
n n
riyy çil rin ba
q ed n doktor R za Tofiq, yax
bir taktika yürütm
sin baxmayaraq sava da “S rv ti-fünun”çular n q
çald qlar iddia edil
bilm z. Öm r Naci b y h dsiz qeyr tl m ktublar
getdikc uzun yazma a, yazd qca mür kk bin
daha çox z
r
qatma a çal
sa da, “S rv ti-fünun”
biyyat
n h qiqi önd g
nl ri- h r yerd
daima qov a arayan “Qov alar m” yazar xaric, obyektiv qald lar; do rusu Tofiq Fikr t m rhum
vv ld n b ri M mm d min b yin açd
yeni c
ra t
fdar idi, bir neç ildir türk airini t viq
edirdi:
1900 v 1901-ci ill rd M mm d min b
yazd
iki m ktub bu böyük q lbli v böyük
istedadl Osmanl
airinin “Türkc
eirl r” bax
aç q, k skin kild göst rir: “‘S rv ti-
fünun’un bu h ft ki nüsx si ‘K sildimi ll rin?’ b diyy siyl (b rab ri, b nz ri olmayan bir ey
yaradan eir il ) süsl nmi olaraq ç xd . Bu n fis eir üçün sevgili ll rini t krar-t krar öpür m.
eirin bu
rd m nc x yal n qay si olan t siredici bir m rt
ç xm . N ri ‘S rv ti-
fünun’dan ç kildiyim bir zamana t sadüf etm
idi, q zet
bir rzi-t
kkür ed rdim. ndi yaln z
biyyat ad na bu ciddi n fis
rl rin davam
xahi edir m...”
1
1
25 mart 1317 (1901) tarixli olan bu m ktub, Tofiq Fikr tin
o zamanlardak ruhi halini, ac hissl rini ifad etm si v
mm d min b
çox güv
n yax n, s mimi bir dost oldu unu göst rm si bax
ndan da diqq
layiqdir. “Sevgili
qarda m!” s mimi xitab il ba layan bu m ktubda zavall
air “Hal ünas bir vicdan qar
nda daim f
rmaya haz r
olan u ursuz üzüntül rini sakit ed bilm
k z ifliyind n” dolay cavabda gecikdiyini söyl dikd n sonra bel davam
edir: “Bildikl rimin, görü dükl rimin yan nda art q ç kilm z oldu umu, bu parlaq z kal lar önünd m nf tini bilm z,
kar v z
rini tan maz bir cocuq, bir x st , bir divan
n ba qa heç bir münasib t görm diyimi gördükc , g rçi k ndi
hesab ma m mnun, ancaq onlar n hesab na ac hiss edir m. Bunun üçün m ni
ay blamayacaq q lbl ri tap nca, d rdimi
tökm k, bütün acizliyiml , bütün cocuqlu umla, bütün x st liyiml , bütün divan liyiml a lamaq, h çq rmaq ist yir m.
n o q lbl rd n biri oldu un üçün... Ah, min b y qarda m, bel h r d qiq z
rl
k ya amaq çox ç tin bir ey!”
(Bu m ktubun sli Röv n
f b yd dir. M n kopyas ndan ald m.-A. Y.)
88
kinci m ktubunda, min b yin “Zavall lar” adl
eirini oxuyark n, Fikr tin evind
meydana g
n m nz
ni t svir edir: “Dinl
nl rin içind heç birisi s siniz yabanç qalm rd .
tta kiçik Haluk bel ... m nzum nizin h r cüml sini, h r k lm sini zb r edirl r, sözl rinizin heç
birini
yaddan ç xarm rlar, fikrinizl sanki l-
yürüyürdül r...”
“Bitirdiyiniz zaman Xalid Ziya b y barmaqlar
n aras nda tutub küll
n siqaras
silk
di. Hikm t yerind düz ldi, m n ba ar
t brik üçün n dey
yimi
raraq, bel
ziyy tl rd daima etdiyim kimi
n bir “
t!”l gülüms dim, bayaqdan b ri ç
si ll rinin
içind , saçlar çiyinl rind , gözl ri dodaqlar
zda, tilsiml nmi v
rm dinl
n Haluk, yaln z
O, v ziyy tini d yi dirm di. Ham
z bir göz l eirin dinl yicisi olmaq c
td n ortaqd q.”
“...Çocuq yerind n qalx b yan ma g ldi, yava ca, ancaq h
canl , dedi ki: -“Bu
n göz l
eir, baba!”
u urunuza n böyük t brik, zizim!...”
“M n öz hesab ma indiy q
r yazd qlar mdan heç birini bu q
r aç q, bu q
r qüvv tli
bir u ur ni an sin layiq görm diyim üçün siz qibt edir m...”
“...Tamamil qaney m ki, m n eird bir ya ama qay si arayanlardan m: eiri bir x yal
oyunca sayanlara qat la bilm
m.”
“..M
qal rsa, u ur qazanma
n s
bi yaln z v zn deyil, mövzu seçimi, t
vvür v
duy ulanma tövrü, fikirl rin t bli i, ifad safl
, q sas - bütün qüvv tiyl söz v m na uy unlu u.”
Tofiq Fikr t b y, bir çox d
rli m ktubunda Osmanl
airl rinin
son zamanlarda ruz
znin verdikl ri x fiflik v çevikliyi aç qlad qdan sonra, bel bir sual ortaya at r: “Heca v zni,
milli v zn deyil n sad v zn il
ruz v znl rind n hans na üstünlük verm li? ...Bu b hsd
n
do rusu Xalid Ziya b yin dediyidir- üstünlük verm
ehtiyac yoxdur, ruz v znl ri, heca v zni,
hans olursa olsun, indi ki dan
z dil uy un g lir, ikisini d i
rik. Hün r onlar yararl v
sirli olaraq istifad ed bilm kd dir.”
1
za Tofiq-Öm r Naci qov as ndan sonra t
fl rin sözl rind n çox airin eirl ri il bir
nöqt tamam anla lm oldu: min b y yeni bir
bi m sl k qurur; bu m sl kin n bariz c
ti,
türk dilinin, türk qaydalar
n,
türk üslubunun, türk ah nginin, türk v zninin, türk h yat
n
Osmanl lisan deyil n qar
q strukturda ba ms zl q v hakimiyy tini t min etm
çal mas
r;
deyil bil r ki, Osmanl imperatorlu u da lark n türklüyün siyas t sah sind yaratd
böyük
hadis
b nz r bir hadis , o zamanlar Yunanla sava olark n, Osmanl sah sind meydana
lmi dir:
min b yin eirl ri, üurlu v ya üursuz, türk dilinin ba ms zl q v hakimiyy t
yannam
ridir.
1
Burada yaln z b zi qisiml rini ver bildiyimiz bu uzun m ktub, Hisar, 8 Qanuni sani 1318 (21 ocaq 1903) tarixlidir.
Tofiq
Fikr t b yin s
t v üslub anlay
ifad etm si bax
ndan çox ön mli olan bu m ktubun ham
n r
olunmal
r. Biz burada verdiyimiz hiss
ri slind n kopya etdik (A. Y.).