Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

94
mil rind n Simbirskd  ya ayan Akçurao lu  brahim b y, bir çox Bat  dili il
ski v  yeni
türkc
 vaqif, uy urcan  oxuyub yaza bil n ara
rmaç  bir  xs idi. Yusuf  brahim b yi v  z ngin
kitabxanas
 ziyar t ed
k  misinin türk al min , türklüy  aid söhb tl rind n yararlan rd . 
xs n
hab ddin H zr t il  Q yyum Nasirini d  ziyar t etmi di. M hz haqq nda dan
z iki
bioqrafiya, bu s yah tl rind n v  bu ziyar tl rd n sonra q
 al nm
.
Yusuf H rbiyy nin ikinci sinfind  ik n, “G nc türklük” dü ünc
rin  qat lma v  xidm t
etm  töhm ti il  45 gün pranqaya (ayaqlar na z ncir vurularaq zindanda saxlanma) m hkum edildi.
Zindandan ç xar ld
 zaman H rbiyy  M kt bi ikinci naziri R za Pa a ona ancaq sinfin  n
çal qanlar ndan oldu unu (sinfin dördüncüsü idi) diqq
 alaraq lütfkar davrand qlar
 v  bu yolda
ikinci bir h
ti sezilirs , mütl qa uzaqla
laca
 bildirmi di.
rkani-H rbiyy  sinfin  ayr lmas ndan bir neç  ay sonra t krar tutularaq o zamanlar
stanbulun bütün ayd n v  hürriyy tsev r g ncliyini qorxudan Ta
la Divani-h rbin  gönd rildi.
Yusufun sinif yolda lar ndan bu gün Türkiy  Cümhuriyy tinin London elçisi olan  hm d F rid
(T k) b y d  (sinfin birincisi idi) Divani-H rb  gönd ril nl r içind  idi. Divani-H rb, heç bir ciddi
b olmad
 halda, h r iki  rkani-H rbiyy  ikinci mülazimini  sg ri m sl kd n ç xarma a v
Yusufu ömür boyu qalab ndliy  (qala içind  ya ama a) m hkum etdi!...
Ta
la Divane-H rbi m hkumlar  II  bdülh midin bir  mri il  m hkumiyy t d
sin
bax lmadan ham
 Fizana gönd rilm k üzr  Trablüsq rb  gönd rildil r. Ancaq 84 ki inin Fizana
gönd rilm sin  yet
k pulun Trablüsq rb Vilay te-C lil si x zin sind  tap lmamas na gör , bütün
sürgünl r Trablüsq rb qalas
n  ski q srind  h bs olundular. Qism n yerin üstünd  bir  sg r
ko
unda, qism n yerin alt nda bir növ zindanda keç n bu h bsd n, Avropadak  “G nc türkl r”in
bir zümr si il  Osmanl  sultan  aras nda ba lanan müqavil
rtl rind n birinin t tbiq edilm si
üzünd n qurtara bildil r. Heç olmasa, 
r içind  h
t s rb stliyin  qovu an Akçurao lu Firq
rkani-H rbiyy sin  qat laraq,  rkani-H rbiyy  ikinci mülazimi rütb  v  m muriyy ti il  bir
müdd t  rkani-H rbiyy  Yaz
ri idar sind  v  livalarda (sancaqlarda) mü llimlik v zif sind
çal
qdan sonra, arkada  F rid b yl  b rab r kiçik bir Malta qay
 içind  Trablüsd n qaçaraq
Fransaya Paris  getdi.
Parisd  ilk görü düyü türk milliyy tçil rind n Doktor 
raf ddin M
mumi m rhum, ona
Osmanl  siyas tinin çürüklüyünd n, müxt lif ünsürl rin anla mas
n mümkün olmamas ndan, türk
milliyy tçiliyind n ba qa heç bir sa lam fikir olmad
ndan, Bat lar n ümumiyy tl  Do u v  türk
dü
nlikl rind n, m
nil rin dill rin  dolad qlar
dal t v  insaniyy t sözl rin  inanman n tam
bir axmaql q olaca ndan v  bütün bu gerç kl ri ona Parisd ki h yat  v  mü ahid
rinin t lqin
etdiyind n b hs etmi dir. Doktor 
raf ddin M
muminin bu sözl rinin milliyy tçiliyinin izl ri

---

95
beynind  gerç kd n mövcud olan Akçurao luna çox d rin bir t sir göst rdiyini bu gün d
xat rlay ram.
hm d F rid b yl  Yusuf vaxt keçirm
n “S rb st Siyasi Elml r M kt bi”n  öyr nci
olaraq qeyd olundular. O zamanlar (1899) Boutmi, Albert Sorel, Funk Brentano, Anatole Leroy-
Beaulieu, Renouvier, Levy Bruhl kimi Fransan n ünlü aliml rind n say lan  xsl r, m kt bd  d rs
verirdil r v  bu  xsl rin ham
, b zi zaman f rqi olmaqla b rab r, ciddi milliyy tçil r idi. Bu
ustadlar, h r iki elm öyr nm k arzusunda olan g ncin fikir v  mühakim
rin  art q d yi
k
r q ti, mü yy n bir istiqam t verdil r. Albert Sorel bütün bu günkü yüzil tarixind
n gerç k
amil olaraq mill tl ri görürdü. Funk Brentano, tarixi h yatda “iqtisadi faktorlar ”  sil amil kimi
tan
r,  kill
 v  görünü , müc rr d fikir v
ll
 deyil, reall qlara d
r verm yi öyr dir v
lay rd .
Boutmi xüsus n siyasi v  sosial qurumlar n inki af nda mill tl rin psixologiyas na diqq t
k t kamül yolu il  inki af n sa lam oldu unu göst rm
 v  isbata çal
rd . Q sacas , Giyom
küç sinin bu sad , ancaq olduqca ciddi m kt bi Do uya ancaq b zi q
nt lar  g
 bil n siyasi v
sosial fikirl rin qaynaqlar ndan biri idi. Elm  susam  g ncl r, bu qaynaqdan anlaya-anlaya iç
bilirdil r.
Akçurao lunun Güney v  Quzey türklüyü çevr
rind ki mü ahid
rind n v  ondan  vv l
n türkçül rin 
rl rind n, söhb tl rind n do mu  q na tl
 dayanan siyasi v  sosial fikirl ri,
mühakim
ri, Siyasi Elml r M kt bind  xeyli aç ql q qazand . Akçurao lu, Siyasi Elml r
kt bind n ald
 d rsl rl  milliyy tçiliyi, türkçülüyü siyas t sah sind  dü ünm
 ba lam
.
Yusuf, bir t
fd n m kt bin  davam ed rk n, dig r t
fd n “G nc türk” toplant lar na da
gedib g
rdi.  hm d R za b y t
find n n r olunan türkc  “ urayi-ümm t” q zetin  bir neç
qal , frans zca “M
t” q zetin  d  frans z tarixçil rind n Male v  Debidouru t nqid ed
k
Midh t Pa an n m rutiyy tçiliyind  s mimi oldu unu iddia v  isbata çal an uzun bir m qal  verib
r etdirmi di.
1
urayi-Ümm t”d  ç xan m qal
r, sonra  stanbulda kiçik bir risal  hal nda toplan b n r
olunmu dur.
2
ks riyy ti 1902-ci ild  yaz lm  olan bu m qal
rin Siyasi Elml r M kt bi d rsl rind n
çox t sirl ndiyi, f
t “ ttihad v  t
qqi”  qid
rind n d  tamam uzaqla mad
 görülür; bu
qal
rd  milliyy t m
sin  toxunulmaqla b rab r, h
 siyas t sah sind  milliyy tçilik
yoluna q tiyy tl  gedilm mi dir. Ancaq bir-iki nöqt
, Sorelin t siri alt nda milliyy tin qüvv t,
qiym t v  ön mi anlat lmaq ist nmi dir v  heç bir m qal
 “mill ti-Osmaniyy ” deyimi yoxdur.
Onun yerin  “Osmanl  ölk sind  ya ayan müxt lif qövml r”, “birl mi  Osmanl  toplulu u”,
1
 “Extrait de “Mechveret” “Midhat Pacha, la Constituion Ottomane et l, Europe, par Y. A., Paris, 1903.
2
ski “ urayi-ümm t”d  ç xan m qal
rimd n, Tanin m tb si,  stanbul, 1320 (1904).

---