Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

100
“islam birliyi” siyas tini t tbiq etm
 qalxmas na (xristian dövl tl ri) b lk  d  ba ar  il ,  ng l
olurlar” dey
k islam siyas tinin t tbiq oluna bilm sinin çox  übh li oldu unu aç qlay r.
“Türk birliyi” siyas tin  g linc , bunun t tbiq edilm si mümkün oldu u t qdird  yazar n
görü ün  gör , bir çox faydalar ndan birisi “Osmanl  ölk sind ki türkl rin h m dini, h m irqi birliyi
il  çox s x, yaln z dini olmaqdan s
” birl
sin  v
sas n türk olmad
 halda mü yy n
 türkl mi  dig r müs lman ünsürl rin daha çox türklüy  assimilyasiya olmas na
(b nz
sin ) v
tta “h
 heç asimile olmam  v  ancaq milli vicdanlar  olmayan ünsürl rin d
türkl diril  bilm sin ” xidm t ed
yi keyfiyy tidir. Buna qar
q türkçülük siyas tinin “Osmanl
dövl tind  ya ayanlardan müs lman olub da türk olmayan v  türkl dirilm si mümkün olmayan
qövml rin Osmanl  dövl tinin  lind n ç xmas , islamiyy tin türk v  türk olmayan qisml rin
ayr laraq art q Osmanl  dövl tinin türk olmayan müs lmanlar il  ciddi bir  laq si qalmamas
narahatl
 vard r.”
Yazar Bat
n t siri il  türkl r aras na milli fikirl rin girm
 ba lam  oldu unu t sbit
etm kl  b rab r, siyas t sah sind  türkçülüyün “h
 yeni do ulmu  u aq” oldu unu söyl yir;
bununla b rab r “zaman
z tarixind  görül n ümumi ax
n irql rd ” oldu unu söyl yir; v  “türk
birliyi”  leyhin  xarici  ng ll rin nisb
n az oldu unu v  h tta b zi Avropa dövl tl rinin
“Rusiyan n faydalar na z
ri oldu u üçün bu siyas ti d st
kl rini”  lav  edir.
“Osmanl  milliyy ti” siyas tinin Osmanl  dövl tin  faydal  olmad
na v  t tbiq edilm sinin
mümkün olmamas na q tiyy tl  hökm ed n Akçurao lu Yusuf, islam v  türk siyas tl rini üstün
tutmaqda bu q tiyy ti göst
 bilm diyind n “Üç t rzi-siyas t” m qal si “Türk” q zeti yazarlar na
yön ldilmi  bu soru il  bitir: “Müs lmanl q, türklük siyas tl rind n hans  Osmanl  dövl ti üçün
daha faydal  v  t tbiqi mümkündür?”
li, Akçurao lu bu m qal sind  türklük ya da m qal
ks
n göst ril n ifad  il , “Türk
birliyi” siyas tini müs lmanl q ya da “tövhide-islam” (islam birliyi) siyas tind n üstün tutaraq fikri
kamülünü h
 tamamlam  deyildir; ancaq fikri t kamülünün hans  yön  do ru getdiyini bu
qal
n ç xarmaq mümkündür. M qal
 türkçülük siyas tind n söz ed rk n “islam dini, türk
milliyy tinin formala mas nda ön mli bir ünsür ola bil r.  slam, türklüyün birl
sind  son
zamanlarda xristianl qla oldu u kimi içind  milliyy tl rin do mas
 q bul ed
k  kild
yi
lidir. Bu d yi
 is , vaxt keçirm
n m cburidir: zaman
z tarixind  görül n ümumi
ax m irql rd dir. Dinl r, din olmaq bax
ndan getdikc  siyasi ön ml rini, qüvv tl rini itirirl r.
Sosial olmaqdan çox,  xsil irl r. Dolay
 il  dinl r, ancaq irql rl  birl
k irql
 yard mç  v
xidm tçi olaraq siyasi v  sosial ön ml rini qoruya bil rl r”- deyilm kd dir.
Bu günkü dü ünc
 gör , bu m qal
 ön mli bir t hlil  ksikliyi vard r: “Türklük siyas ti”
il  “türk birliyi”, “islam siyas ti” il  “islam birliyi” bir-birl rin  qar
lm
r. Osmanl

---

101
dövl tinin öz daxilind  “türklük” v  ya “islam” siyas ti t qib etm si, xaricd  “pantürkist” v  ya
“panislamist” olmas
 mütl q g
kdirm z. V  bu t hlil d  edilmi  olsayd , 1908-ci ild n bu gün
r olan hadis
r daha aç q görülmü  v  ifad  edilmi  olard .
 olursa olsun, olaylara dayan laraq  ksi aç qlan ncaya, isbat edilinc
 q
r iddia oluna
bil r ki, bu m qal
n önc  Osmanl  dövl tinin son dövrl rind ki siyas t t rzl rini sinifl ndir n v
r bir t rz  mü yy n bir ad ver
k  sas cizgil rini ortaya qoyan bir 
r yaz lm  deyildir; bundan
ba qa h
n bir yüzil  yax n, dil, 
biyyat v  filologiya v  h tta siyas t sah sind  türkçülük fikri
 fikri ax
 mövcud oldu u halda, türk milliyy tçiliyinin siyas td  sahib ola bil
yi d
r v
ön
 dair, “Üç t rzi-siyas t”d n önc  bu d
 aç q v  q tiyy tl  görü  b yan ed n bir 
r
yaz lm  oldu unu da bilmir m.
“Üç t rzi-siyas t”in  sl ön mi d , m hz bu t hlil v  t sbitl rind dir. 1908 M rutiyy tind n
sonra, “osmanl q, islaml q v  türklük” sinifl ndirm si v  bu ifad
rin ifad  etdiyi siyasi v  sosial
qavramlar, Osmanl  dövl tinin içind  v  d
nda xüsus n türkl r aras nda çox i
ndiyi kimi, siyasi
 sosial h yat n t tbiq sah sind  da h r üç siyas t t rzinin daha çox aç ql q v  bilinc il  meydana
tirilm sin  çal
ld
 bir h qiq tdir.
“Üç t rzi-siyas t” Bat  yazarlar
n diqq tini ç km
 gecikm mi dir. Yaln z Do u elmil
ul b zi öz l m cmu
rd  v
rl rd  deyil, Do uya aid ümumi 
rl rd  bel  osmanl q,
islamç q, türkçülük fikir v  siyas tl rind n t birl r eynil  i
dilm kl  b hs edilm
 ba lanm  v
“Üç t rzi-siyas t” yazar , türkçülük h
kat
n önd r, qurucu v  yay
lar ndan olaraq
göst rilmi dir.
1
Akçura o lu, “Üç t rzi-siyas t” m qal sini bir sualla bitirmi  olmaqla b rab r, Rusiyadan
ldiyi zaman, bütün türk al mind  kültür, siyas t sah
rind  milliyy t fikrinin t tbiqinin mümkün
 faydal  oldu una q na t g tirmi di. V  Rusiyada oldu u ill r bu fikrinin yay lmas na xeyli
lveri li idi: Yusuf rus-yapon müharib si v  onu t qib ed n 1905-ci il inqilab , Rusiyada
rutiyy tin elan v  t tbiqi zamanlar ndad r ki, Rusiyada oldu.  sas n, Quzey türklüyü mühiti,
yuxar da göst ril n 
hab ddin M rcani,  smay l b y Qasp ral  kimi milliyy tçil rin v  onlar n
öyr ncil rinin ill rd n b ri dil, kültür sah sind  davam ed n uyar lar  il  siyasi sah
 d
milliyy tçi, türkçü h tta bütün türkçü (pantürkist) fikirl rin yay lmas  v  a lanmas na xeyli  lveri li
bir z min hal na g lmi di. Akçurao lu, bu durumdan d rhal faydaland  v  siyasi sah
 türk
1
 Bu yolda yaz lan 
rl rd n gözüm  ili nl ri a
da göst rir m: 1) P. Krisal “Les Tures a la recherche d’une ame
nationale”, “Mercure de France”, v. 47. No. 3640-14 Aqut 1912; 2) “X Les Courants politiques dans la Turgue
contemporaine”, “Revue du monde Musulman”, V: XXI Desembre 1912; 3) “X le Panislamisme et le Panturqisme”,
Revue du monde Musulman, V: XXII, Mars, 1913 Q rx s hif lik bu uzun m qal
 “Üç t rzi-siyas t” xeyli geni  t hlil
edilmi , inc
nmi , t nqid edilmi , Akçurao lu Yusuf islam birliyi fikrinin qurucu v  yay
lar ndan Seyid C mal ddin
fqani il  müqayis  edilmi dir. 4) Caston Gaillard, Les Turcs et L’ Europe, Paris, 1921, s. 298; 5) Lothrop Stoddard,
“Le nouveau monde de islam, traduit de l’anglais, Paris, Payot, 1923. Lothrop Stoddard, “Yeni al mi islam”
ingilisc
n türkc
 çevir n:  li R za Seyfi,  stanbul, 1922, s. 229; 6) A. Sanhouri “Le Califat”, Lyon, 1926, s. 495; 7)
Commandant M. Larcher, “La guerre turque dans la guerre mondiale”, Paris, Chiron, 1926; Le probleme turc. s. 17-37.

---