Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

102
milliyy tçi fikirl rini h r vasit  il  yayma a v  bu yolda mümkün olan t kilatlar n qurulmas na
çal
. Önc likl ,  ks riyy tin  yax nl q v  qohumluq ba lar  il  ba
 oldu u Kazan z ngin
ail
rinin g ncl rini ayd nlatmaya, t kilatland rma a çal
. V  Kazan g ncliyini ayd nlatmaq
qs di il  o s rada Kazan n yenil
 yoluna girmi  m dr
rind n “M dr seyi-
Muh mm diyy ”d  tarix co rafiya, Osmanl  türk 
biyyat  mü llimliyi v zif sini üz rin
götürdü.
1
 Sonra Kazanda “Kazan müxbiri” adl  bir q zet ç xartma a da nail oldu v  ilk d
 Quzey
türkc si il  ç xan bu q zetin yaz  hey ti ba kanl
nda oldu. N hay t, Akçurao lu bütün Quzey
türkl rini milli bir siyasi t kilat hal nda toplamaq qay si il
smay l b y Qasp ral ,  lim rdan b y
Topçuba ,  bdürr id Qad
brahimov kimi 
kdar camaat xadiml ri il  b rab r çal araq 1905-
ci il inqilab  zaman  “Rusiya müs lmanlar  ittifaq ” adl  böyük firq nin qurulmas na xidm t etdi v
firq nin m rk z idar  üzvlüyün  v  ümumi katibliyin  seçildi. “Rusiya müs lmanlar  ittifaq ”
Rusiyada ya ay b türkl rin böyük  ks riyy tini t kil ed n Quzey, Türkistan v  Az rbaycan
türkl rinin ayd nlar  il  yüks k v  orta 
r  halisinin, köylül rin  ks riyy tini, xüsus n “vicdani
hürriyy ti” “bütün Rusiya xalq
n f rdl ri aras nda hüquq b rab rliyi” (çünki çarl q rejimind  rus
olmayan xalq n hüququ ruslara nisb
n m hdud v  azald lm
) v  “kültür sah sind  milli inki afa
qanun n icaz ” qay
ri  traf nda toplam  böyük bir siyasi t kilat mahiyy tind  idi. Bu t kilat I
Dumaya (rus m clisi-m busan ) seçiml r zaman  ciddi bir f aliyy t göst
k, Quzey türkl rind n
çox miqdarda mill t v kili seçdirm yi bacard . Ancaq tam seçim q
 s ralarda Akçurao lu
Yusufun seçilm  haqq na sahib olmad
ndan x
rsiz olan Kazan jandarm idar si onu tutaraq, ta
seçimin sonuna q
r ümumi h bsxanada m hbus etdi.
2
Akçurao lu, h bsd n ç xd qdan sonra da, Rusiyada oldu u müdd t  rzind , y ni 1908-ci il
tarixin  q
r davaml  türk milliyy t qay sin  yön lik siyas t v  kültür i
ri il  m
ul oldu:
“Rusiya müs lmanlar  ittifaq ”n n Peterburqda mill t v kill ri aras nda t kil olunan bürosuna
seçildi. “Rusiya müs lmanlar  ittifaq ”n n konqrel rinin düz nl
 v  idar  i
rind  çal
.
“Kazan müxbiri”, “Vakt” v  “T rcüman” q zetl rind  yazarl q v  müxbirlik etdi. Nijni Novqorod
yarmarkas  zaman  (19 avqust, 1906) toplanan “Rusiya müs lmanlar  ittifaq ”n n III konqresind
ümumi katiblik v zif sini yerin  yetir
k, bu konqrenin “ittifaq” n arzusuna uy un bir n tic
yetm sin  çox çal
.
3
 Bu konqred  bütün q rarlar türkc nin  stanbul  iv si il  qeyd olundu u kimi,
smay l Qasp ral
n türk milliyy tçiliyi v  türk birliyi bax
ndan çox ön mli olan bu t klifi d
1
 Akçurao lunun “Elm v  tarix” adl  risal si, bu m dr
 oxudulan tarix ön sözünd n konspekt edilmi dir. Bu risal
Kazanda Xaritonov m tb sind  1906-c  ild  n r olunaraq “Maarif” kitabxanas  t
find n yay mlanm
r.
2
 Akçurao lu Yusuf, “H bsxana xatir
ri”, “Türk yurdu” kitabxanas , ikinci bas m. (Birinci d
 Rusiyada Orenburqda
r edilmi dir).  stanbul, 1330 (1914).
3
 Bu günkü Sovetl r Cümhuriyy ti Birliyin  daxil Tatar stan Cümhuriyy tinin kültür i
rind  çal an ön mli
simalar ndan Alimcan Ibrahimov t
find n yaz b 1926-c  ild  Kazanda Tatar stan Dövl t Yay nlar  M tb sind  n r
olunan “1905-ci il inqilab nda tatarlar” adl  türkc  v  rusca 
rin, r smi qaynaqlardan, h tta gizli dosyel rd n ald
bilgil
 dayanan m zmunu içind  Akçurao lunun o dövrl rd ki siyasi v  kültür l f aliyy ti xarakteriz  edilm kd dir.

---

103
bul olundu: “Ümum n türkl rin  sli, n sli birdir. Zaman v  m kan ayr
 s
bind n  iv  v
ad tl rimizd  uyu mazl q meydana ç xm
r. Bu uyu mazl q, bir-birimizi anlamayacaq d
lmi dir. Bundan sonra m kt bl rimizi bir olan 
bi dilimiz  xidm t ed
k hala g tirm k
laz md r. Konqrenin m kt b v  m dr
 komisyonu t
find n haz rlanm  proqram nda, ibtidai (ilk)
kt bl rimiz üçün dörd illik d rs ili t yin olunmu dur. Bunun üç ilind  sad , m
lli  iv  il  t lim
edilib, son ilind  ümumi türk dili il  yaz lm  kitablar oxudulmal
r; bu say
 yava -yava  çe idli
iv  v  l hc
r birl mi  olur.”
smay l b yin bu t klifi konqre t
find n  idd tli v  h
canl  alq larla q bul olundu,
bütün Rusiyada ya ayan müs lmanlar n ham
 üçün örn k kimi haz rlanan “M kt b v  m dr
r
islah ” proqram na  lav  edildi.
1906-1907-ci ill r Quzey türkl ri aras nda milliyy tçilik, türkçülük h
kat
n  n canl  bir
dövrüdür: Rusiya imperatorlu unun Yaponiya önünd  m
lub olaraq geri ç kilm si, Rusiyan n
hürriyy tçi, m rutiyy tçi, b rab rlikçi, inqilabç , sosialist müxt lif ünsürl ri il  Rusiyada ya ayan
rus olmayan mill tl rin ham
 m mnun ed
k h
t v  f aliyy
 yön ltmi di. B zi rus
olmayan mill tl r tam bir müst qillik, b zil ri m
ni muxtariyy t, müst qillik qazanmaq sevdas na
dü mü dül r. Bu ümumi h
kat v  h
can Rusiyada ya ayan müs lman türkl rin d  müxt lif
rin  kültür s viyy
ri nisb tind  t sir etmi di. Yapon z rb si il  z ifl mi  despotik idar ,
ir liçi ünsürl
 v  müxt lif mill tl
 qar , heç olmasa bir müdd t üçün, yum aq davranmaq
cburiyy tini hiss etmi di. Yapon z rb sini, m rutiyy tçi v  ixtilalç  ünsürl rl  onlara qat lan
ir li milliyy tl rin, xüsus n sindikatla
 n qliyyat vasit
ri v  müxab
 m muru i çil rinin
müdhi  t till ri t qib etdi. Bunun üz rin , Çar hökum ti yelk nl ri endir
k bir çe it m rutiyy t
elan etm
 m cbur oldu. Bütün bu h
tl ri t qib ed n v  qism n bunlara qat lan Quzey türkl ri,
haz rl
 nisb tind , milliyy tinin ortaya ç xmas , müxt lif qisiml rinin birl
si yolunda
çal ma a ba lam
r. M hz bu çal ma 1906-1907-ci ill rd n etibar n yüks k d
 çatm
.
 “ ttifaq” n III konqresi il ,
1
 ondan sonra olan  kinci Duma seçkil ri bu çal man n d
sini
göst
n xarici amill rd ndir.
1906 v  1907-ci ill rd n etibar n deyil  bil r ki, Quzey türkl rinin ümumi-hey tind  az ri,
tatar, ba
rd, qazax, özb k v  ba qa q bil vi f rql r  skil
k, milli birlik fikrin  dayal  ciddi bir
“milli  üur” formala ma a ba lam
r. 1905-1907 h
katlar , zahir n Rusiya müs lmanlar  ad
alt nda yürüdülmü dürs  d , h qiq td  bu milli bir h
kat idi. Rusiyada türkl ri, m zh b
bax
ndan ikiy , sünni v
 qisiml rin  ay ran ixtilaf n qald
lmas na da bu zaman ciddi sur td
çal
lm
r. Bütün Rusiya müs lmanlar
n III konqresind , q bul olunan q rarlardan biri d  bu idi:
1
 “Rusiya müs lmanlar  ittifaq ”n n III konqresinin müzakir  v  q rar protokollar  n r olunmu  v  yay mlanm
r.
Musa Biqiyev, “Ümumrusiya müs lmanlar
n III r smi toplant  konqrel ri”, “Zabit” c rid si, “Rusiya müs lmanlar
üçüncü Qurultay
n q rarlar ”, Kazan, “K rimiyy ” m tb si, 1906

---