Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

104
“müxt lif m zh bl r aras ndak  f rql r ön mli deyildir. V  bu f rql r Rusiya müs lmanlar
n
ruhani i
ri üçün ümumi bir mü ssis nin vücuduna dini bax mdan bir mane  tör
 bilm z.”
Bu q rar
 m zh bind n olan az rbaycanl
li M rdan b y Topçuba
lu t klif etmi , üzvl ri
aras nda bir çox sünni v
 ruhanil r olan konqre is  bu t klifi “sünnilik, 
lik yoxdur. Yetsin
ixtilaf!” s dalar  il  v  d qiq
rc  sür n alq larla, s sbirliyi il  q bul etmi dir.
1907-ci ild n sonra, Rusiyada yenid n irtica ba lay r. 3 iyun-da  kinci Duman  da dan Çar
hökum ti seçki qanununu müxalifl r v  rus olmayanlar z
rin  d yi dirir, müxalif v  rus olmayan
tbuat n n rini m hdudla
r v  ümumiyy tl  müxalifl r v  rus olmayanlar  leyhin  t qibl r
ba lan r. 1907-ci il geriçiliyi, siyasi h yata h
 yeni qar ma a ba layan Quzey türkl rini bir az
hürkütm kl  b rab r, sava , devrim v  hürriyy t dövrl rind  at lm  toxumlar bo una getm mi dir.
tbuat, gerç k  rtl
 az uyaraq, yen  türk milliyy tçiliyi qay sin  yön lik, m rutiyy t v
hürriyy tin t krar qurulu u il  ilgili x
rl r n r etm
 davam edir. Xüsus n tamam türkçü olan
Quzey 
biyyat  (elm, tarix v  s.  hat  ed n  n geni  anlam  il ) sür tl  inki af etm kd dir.
Bu geriçiliy  ir liçi rus orqanizmi il  m tbuat  qar  durma a ba lad qlar  kimi, Quzey türk
tbuat  da susmad . Bu arada Yusufun “3 h ziran Vakayi-mü ssif si” adl  bir risal si n r olunub
xd .
1
 Bi risal
 yazar, “Hüquq bax
ndan bu hadis  n dir? Dövl t faydas  bax
ndan n  kimi
tic
r do uracaqd r? Bu hadis
n  n çox z
r gör n müs lmanlar bu c zaya hans  h
tl ri
il  layiq oldular? Müs lmanlar bu z rb
 nec  qar  durmad lar?” suallar
 qoyur v  bunlar n
cavab
 verirdi. Akçurao lu, hadis ni Rusiyan n faydalar na z
rli bir dövl t z rb si kimi
rl ndirdikd n sonra, geriçilikl  q lb qüvv tl ri azalm  olmas  ehtimal edil n Quzey türkl rini,
zi görü
rl  d st kl
 v  qeyr tl rini art rma a çal
r v  q saca deyirdi ki: “XIX yüzild
dünya m
niyy t tarixin
n çox t sir göst
n fikir milliyy t fikridir. Milliyy t fikrin , bu böyük
qüvv
 heç bir  ey qalib g lm di. Yüz minl rl  münt
m ordular, bu fikir qar
nda m
lub oldu.
Bu gün milliyy t fikrini m
lub ed  bil
k qüvv t,  idd t, zülm, top, tüf ng deyildir. B lk
milliyy t fikrinin ana v  atas  olan hürriyy t v  b rab rlik fikirl ri onu m
lub ed  bil r... Sosial v
siyasi inqilablar n  n qüvv tli s
bi sosial sinifl r, hakim-m hkum mill tl r aras ndak  gerç k
qüvv t müvazin ti olub zahird ki, ön msiz hadis
rin t sirl ri çox azd r. Müs lmanlar, ya da
ümumiyy tl  rus olmayan xalqlar, ruslarla olan münasib tl rind , n  q
r qüvv t göst
 bil rl rs ,
ancaq o q
r hüquqa sahib ola bil rl r. Buna gör  rus olmayanlar v  demokratiya  leyhin
qanunun d yi dirilm si, bu iki müxt lif sosial qüvv tl rin z ifliyind ndir, y ni Rusiya
müs lmanlar
n qüsurlar , c zan  z ruri ed n suçlar , qüvv tsizlikl ridir... Müs lmanlar  vv ld n
ri al
qlar  boyun  ym k, yalvarmaq v  üz  gülm  siyas ti il  z rb
rd n qorunacaqlar
dü ünürl rs , çox s hv edirl r....”
1
 Yusuf Akçurao lu, “3 H ziran Vakayi-Mü ssif si”, “K rimov-Hüseynov” m tb si, Orenburq, 1907.

---

105
Akçurao lunun bu risal si, bütün türk v  müs lman h
kat
n Rusiyada amans z v
insafs z dü
ni olan  rq ünas v  senzor professor Smirnov t
find n, m tbuat qanununa müxalif
görül
k m hk
 x
r verilmi , yazar n t qibin  ba lanm
r. Yazar o zamanlar doktorlar n
tövsiyy si il , mülayim iqlimi olan Kr ma g lmi di v  Baxçasarayda  smay l b yin “T rcüman”
zetind  çal
rd . Sor u hakiminin ça
 onu aray b tapmazdan önc , Osmanl  s lt
tind
rutiyy tin elan  x
ri qula na g lib çatd . Bu x
rd n sonra, Akçurao lu bütün i
rini t
m-
sik yerb yer ed
k  stanbula yola dü dü (oktyabr, 1908).

---

106
Hüseynzad
li b y
Akçurao lunun “Üç t rzi-siyas t”i, “Türk” q zetind  n r olunduqdan bir müdd t sonra, eyni
zetin 56-ci nömr sind  (24 t rini-sani, kas m-noyabr) “M ktubi-m xsus” ba
ql  v  “ . Turani”
imzal  bir m qal  n r olundu. M qal  sahibi, aç qca ifad  etm
kl  b rab r, “Üç t rzi-siyas t”
mübahis sin
1
 qar
r v  “Süni olaraq ayr ca “pantürkizm”, “panislamizm” adlar  il  m sl k icad na
 lüzum vard r? dem kl  v  “Türk” q zeti ba  yazar
n b zi görü
rin  qat lm  kimi görünm kl
rab r, özünün “panislamizm” v  “pantürkizm”  müxalif deyil, tam  ksin  t
fdar oldu unu
anlad rd : “Müs lmanlar v  öz llikl  türkl r, h r yerd  olursa olsun, ist r Osmanl da, ist r
Türküstanda, ist r Baykal gölünün  traf nda, ya Karakorum civar nda olsun, bir-birl rini tan yacaq,
sünnilik 
lik v  daha bilm m n lik adlar  il  m zh b t
ssübünü azald b “Qurani-K rim”i
anlatmaya qeyr t ed
k, dinin  sas
n “Quran” oldu unu bil
k olurlarsa,  l verm zmi?”
“Bir mill t üçün h r  eyd n önc  arzu edil
k  ey qüvv tdir, bir mill tin qüvv t qazanmas
eyni cinsli ünsürl ri aras nda m
vi ba n artmas na ba
r. Xüsus n, qar
ql  sevginin
artmas na çal mal
r... M
n, bir-birimizi tan maq, sevm k, m
nil
k yolunda, bir
birimiz  yard m etm k m
sidir.  ran n hökmdarlar na var ncaya q
r m kt b  agirdl rin
eirl rini  zb rl tm k, f
t Mir  li ir N vaid n iki s tir olsun düz oxuya bilm
k... 
utan lacaq hallar!...”
. Turani” bu ön mli “M ktubi-m xsus”unun ba nda tatar dey  ayr ca bir qövmün
olmad
, kr ml lar n, kazanl lar n, orenburqlular n ham
n da türk o lu türk olduqlar
 izah v
isbat etdikd n sonra, “bütün türklüyün iftixar qayna  olan Çingizl r, Teymurlar kimi h rb
dahil rin  dair h qar tamiz sözl r söyl
k... qa  düz ldim dey rk n göz ç xarmaq kimidir”
deyirdi.
.Turani” t
llüsü il  bu “M ktubi-m xsus”u yazan  xs Az rbaycan türkl rind n  li
ydir. Yaln z kültür l deyil, kültür l v  siyasi türkçülük h
kat
n Az rbaycanda ilk yay
 olan
Hüseynzad nin bu m ktubu 24 t rini-sani (noyabr) 1904 tarixind  n r olunmu dursa da, onun
türkçülük ideal
 daha önc
n q bul etmi  kims
rd n oldu unu bu m ktubun inc
nm sind n
bel  ç xarmaq ç tin deyildir.
Sülh v  sükun, anla ma v  ah ng t
fdar  olan  li b y, “M ktubi-m xsus”la müzakir
tirak ed n t
fl rin tezis v  antitezisl rini yüks k bir sintez hal nda birl dirm k ist mi dir.
Bunun üçündür ki, h r iki t
fin b zi fikirl rini q bul etmi  görünürdü. Ancaq bu m qal
 g ldiyi
tic  müs lman türkl rin birl
sin  xidm t lüzumudur. Hüseynzad
li b y “M ktubi-
1
 “Üç t rz-siyas t” mübahis si “Türk”ün 23-34 nömr
rind  n r olunmu dur.

---