"ġərqi-rus" qəzeti
XX əsrin əvvəllərində Rusiyada siyasi və iqtisadi böhranın kəskinləşməsi
neft şəhəri olan Bakıda da özünü göstərməyə başladı. İstilaya uğrayan, istismar
olunan, əsarətdə yaşayan və məhv edilən xalqla, istismarçı rus rejimi arasında dərin
uçurum yarandı. Xalq artıq passiv mübarizə formalarından açıq mübarizə
meydanına geçmiş, müxtəlif etirazlar tətbiq olunmağa başlanıldı. Çünki 1901-
1902-ci illərdə dünya inqilabi hərəkatının mərkəzi Rusiyaya keçirdi. XIX əsrin
axırı XX əsrin əvvəllərində aqrar ölkə olan Rusiyada quraqlıq başlamış, şəhərlərdə
ərzaq mohsulları, istchlak malları tükənmiş, nəticədə xalqın vəziyyəti görünməz
dərəcədə pisləşmişdi. Böhran nəticəsində 300-dən artıq zavod və fabriklər
bağlanmış, 100 minə qədər adam işsiz qalmışdı. Bu hadisələr 1905-ci il inqilabının
ortaya çıxmasına əsas amil oldu. Fəhlələr istismar olunduqları üçün 1900-cü ildən
52
başlayaraq fabrik və zavodlarda üsyan qaldırdılar. Kəndlərdə, əyalətlərdə də eyni
vəziyyət hökm sürür, kəndlilər mülkədarların zülmünə dözməyərək, onların
malikanələrini yandırırdılar. Rusiyada baş verən bu proseslər eynən Azərbaycanda
da təkrar olunur, etiraz dalğası ölkənin hər bir tərəfinə yayılırdı. Belə bir tarixi-
siyasi proseslərin axarında xalqı təşkilatlandırıb, onları haqları uğrunda mübarizəyə
aparmaq üçün anadilli mətbuat orqanlarına böyük ehtiyac vardı.
1891-ci ilin oktyabrında "Kəşkül" qəzeti bağlandıqdan 12 il müddətində
Azərbaycan türkcəsində qəzet və jurnal nəşri mümkün olmadı, milli ruhlu
ziyalıların təşəbbüsləri fayda vermədi. Kamal Ünsizadənin, Əhməd bəy
Ağaoğlunun, Nəriman Nərimanovun, Sultan Məcid Qənizadənin, Məmmədağa
Şahtaxtlının Qafqaz Canişinliyinə etdiyi müraciətlərə "yox" cavabı verildi.
Qafqazda ruslaşdırma sıyasətini həyata keçirən missioner İlimskinin hələ 1870-ci
ildə rus olmayan əhalini ruslaşdırmaq planları anadilli mətbuat orqanlarının
yaradılması ideyasının həyata keçirilməsinə sədd idi. Lakin Çar Rusiyasının yerli
ləhcələri ədəbi dilə çevirmək yolu ilə əhalini ruslaşdırmaq siyasəti nəticəsiz qaldı.
Xalq ana dilində maarifləndikcə, özgələşmək əvəzinə, öz soy-kökünü, milli
kimliyini anlamağa başladı.
Xalqa ana dilində mətbuat orqanı bəxş etmək üçün mübarizə aparan
ziyalılardan biri də Məhəmmədağa Şahtaxtlı idi. O, 1896-cı ildə "Tiflis" adlı qəzet
çıxarmaq istəsə də, təşəbbüsü müsbət nəticələnmədi. 1846-cı ildə Naxçıvanın
Şahtaxtı kəndində dünyaya göz açan M.Şahtaxtlı son dərəcədə geniş fəaliyyət
dairəsinə malik olmuş, təkcə bir qəzetçi kimi deyil, filosof və ictimai xadim kimi
milli oyanışa böyük təkan vermişdi. O, Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyəti
tarixinə XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində çoxcəhətli fəaliyyəti ilə seçilən
tanınmış maarifçilərdən biri kim daxil olub. Onun ədəbi-jurnalistlik fəaliyyəti
yalnız Azərbaycan milli mətbuat tarixi ilə deyil, rus mətbuat tarixi ilə də sıx
bağlıdır. İlk təhsilini Naxçıvanda aldıqdan sonra 1860-cı ildə Tiflisə, sonra isə
Peterburqa gedən Şahtaxtlı dövrün müasir elmlərinə yiyələndi. Peterburq mühiti
ona çox güclü təsir etdi, universitetdə oxuduğu illərdə alman dilini mükəmməl
öyrənmiş, sənədlərini Almaniyanın Leypsiq Universitetinə verdi. İmtahanlardan
yaxşı qiymətlər alan Şahtaxtlı Leypsiq Universitetinin fəlsəfə fakültəsinə daxil
oldu, təhsilini başa vurduqdan sonra Parisə köçdü, fransız dilini mükəmməl
öyrənərək və bir sıra elmi-publisistik əsərlər yazdı. Şahtaxtlı ilk azərbaycanlı
poliqlotdur. Dünya xalqlarının bir çox dillərini əhatəli, mükəmməl bilən alim Şərq
və Qərb ədəbiyyatını, mədəniyyətini dərindən öyrənmişdi. Şərq xalqlarının Rusiya
və Qərbi Avropa mədəniyyətinə yiyələnməsinin tərəfdarı olan Şahtaxtlı bu ideyanı
dövri mətbuat səhifələrinə gətirmiş, ən müxtəlif məsələlər barədə xeyli sayda
məqalələr, traktatlar dərc etdirmişdi.
53
O, bir jurnalist kimi dövri mətbuatda çıxış etməyə XIX əsrin 70-ci
illərində başlamışdı. Öncə "Moskovskiy vedomosti" qəzetində çalışıb, sonralar
fəaliyyətini "Novoye vremya" və "Sankt-Peterburqskiye vedomosti" qəzetlərində
davam etdirmişdir. Sözügedən qəzetlərdə Yaxın Şərq müxbiri kimi çalışmış,
dəfələrlə ərəb ölkələrinə, İran və Türkiyəyə səfər etmiş, Türkiyə müxbiri kimi
fəaliyyət göstərmişdi. Rus mətbuatı ilə yanaşı, fransız, ərəb və fars qəzetlərində
"Mehmet bəy" imzasıyla məqalələr dərc etdirən Məhəmmədağa Şahtaxtlı 1898-ci
ildən yenidən Parisə getmiş, orada tarix, linqivistika, şərqşünaslıq və publisistika
ilə məşğul olmuşdur. İctimai-elmi fəaliyyətlə məşğul olan Məhəmmədağa bəy
Parisin məşhur Sarbonna Universitetində, Beynəlxalq Fonetika Cəmiyyətində və
Fransa Akademiyasının "Asiya" Cəmiyyəti şöbəsində də çalışıb. 1902-ci ildən
xaricdən Rusiyaya qayıtdıqdan sonra qəzet çıxarmaq istəyində olmuş, bu
istiqamətdə Çar Rusiyasının inzibati idarələri ilə yazışmalar aparmışdı. O, öz
doğma Şahtaxtı kəndindəki ata mülkünü sataraq Tiflisə köçmüş və mətbə təşkil
etmişdir. M.Şahtaxtlının dünyagörüşünün formalaşmasında Tiflis ədəbi mühiti
mühüm əhəmiyyət kəsb edir. M.F.Axundovla görüş, onun yaradıcılığı və ictimai
baxışlarıyla tanışlıq, habelə Həsən bəy Zərdabinin publisist-maarifçi fəaliyyəti və
"Əkinçi" qəzeti M.Şahtaxtlını ictimai-siyasi prosesləri daha aydın dərk etməsinə
mühüm təsir göstərib. Həsən bəy Zərdabinin mütərəqqi ideya və təşəbbüslərinin
tərəfdarı olan Məhəmmədağa bəy məqalələrində Azərbaycanda və bütün Yaxın
Şərqdə hökm sürən feodal münasibətləri tənqid edir, istibdadın əleyhinə çıxır,
mütərəqqi dünya ədəbiyyatının nailiyyətlərini öz həmvətənləri arasında yayır,
geniş oxucu kütlələrində elmi, maarif, etika və əxlaq məsələlərinə maraq oyadırdı.
Tiflisdə fəaliyyət göstərdiyi müddətdə M.Şahtaxtlı növbəti dəfə cəhd
edərək yeni qəzet açmaq niyyətilə hökumətə ərizə verir və bu istəyinə cavab olaraq
Çar Rusiyasının Qafqaz canişinliyi 1903-cü ilin əvvəllərində "Şərqi-rus" qəzetinin
çapına razılıq verir. "Şərqi-rus" qəzetinin ilk nömrəsi 1903-cü il martın 30-da çıxdı.
Qəzet əvvəllər həftədə üç dəfə çap olunurdu. 1904-cü ilin iyunun 8-dən etibarən isə
gündəlik qəzetə çevrildi.
Azərbaycanın ictimai-siyasi fikir tarixində, maarifçilik hərəkatının
genişlənməsində "Şərqi-rus" qəzetinin mühüm xidmətləri var. O, XX əsrin ilk, həm
də gündəlik Azərbaycan qəzetidir. Müxtəlif xalqların nümayəndələrinin iştirak
etdiyi bu mətbu orqanı Şərqdən Çin hüdudlarınadək yayılan, din ayrı, dil ayrı
ziyalıların qabaqcıl fikirlərinin sərgisi adlandırırdılar. Görkəmli şərqşünas Lüsyen
Büva Parisdə çıxan "Jurnal Azyatik" məcmuəsində dərc etdirdiyi "Azərbaycan
türklərində bir siyasi-ictimai qəzet" başlıqlı məqaləsində "Şərqi-rus"u yüksək
qiymətləndirirdi. Lüsyen Büva yazırdı: "Qafqazın türk müsəlmanlarını
maariflənmək və savadlandırmaq məqsədi ilə "Şərqi-rus" qəzeti bütün
54
əməkdaşlarının istək, arzularını, fikirlərini açıq söyləməyə, onları müdafiə etməyə
çağırır".
"Şərqi-rus" 1903-cü il 16 aprel tarixli 7-ci sayında öz ideya istiqamətini,
məramnaməsini belə bəyan etmişdi: "Bizim borcumuz həqayiqnəvislikdir, yaxşılığı
dediyimiz kimi yamanlığı da gizlətməyəcəyik. Biz meydana ona görə çıxdıq ki,
xalqa doğru söz deyək və nəinki ona-buna vicdan füruşanə mədhiyyələr oxuyaq".
"Şərqi-rus"un yaradıcı heyəti həqiqətən də ictimai-siyasi və mədəni
həyatın mühüm cəhətlərini işıqlandırır, xalqın maraq və mənafelərini müdafiə
etməyə çalışırdılar. Qəzet xalqın ağır vəziyyətini görərək yazırdı: "Tüstü və baş
pulu deyilən xərcdən azad olmağın əvəzində rəiyyətlərin boynuna mülkədarlarla
bərabər padşahlıq torpaq vergisi təhlili gəlmişdir. Bu növ xərclər rəiyyətlərin
çoxuna ifrat artıq düşübdür və onlara nəhayətdə ağır yük olubdur".
"Şərqi-rus"un ilk saylarında dərc olunan məqalələri Ömər Faiq
Nemanzadə "camaatın məlumatını artırmağa, fikirlərini işıqlandırmağa xidmət
edən" publisist nümunələr adlandırır, qəzetin çatışmayan cəhətlərini, xüsusən
"barışdırıcı" missiyasını tənqid edirdi.
M.Şahtaxtlının rus təəbəçiliyini qəbul etməsi, bir çox ciddi məsələlərin
qəzet səhifələrinə çıxarılmasının əleyhinə olması, hökumətlə kompromiss siyasəti
dövrün bəzi ziyalıları tərəfindən birmənalı qarşılanmır, "Şərqi-rus" tənqid atəşinə
tutulurdu. Türk dünyasının milli-mənəvi birliyini, "Dildə, fikirdə, işdə birlik"
düsturunun sahibi olduğu "Tərcüman" qəzetini ana tezisinə çevirmiş İsmayıl bəy
Qaspıralı da Məhəmmədağa Şahtaxtlının tutduğu yolu bəyənmirdi. "Tərcüman"ın
"Şərqi-rus" adlı xəbərində qəzetin Cəlil Məmmədquluzadənin redaktəsinə
keçəndən sonra istiqamətinin müsbət məcraya yönəldiyi, bu mətbu orqanın doğru,
düz yola qədəm qoyduğu əksini tapmışdı. İsmayıl bəy Qaspıralının əlifba islahatı
məsələsində M.Şahtaxtlını ciddi tənqid etməsi "Şərqi-rus"un nüfuzuna böyük xələl
gətirdi. Bir neçə əcnəbi dil bilən M.Şahtaxtlının fəaliyyətinin bir hissəsi də əlifba
islahatı ilə bağlıdır. O, əlifba layihələri üzərində mütəmadi çalışmış, bu barədə
yalnız Azərbaycan dilində deyil, rus və fransız dillərində də kitablar çap etdirmiş,
özünə tərəfdar toplamağa çalışmışdı.
M.Şahtaxtlının Mirzə Fətəli Axundovdan sonra əlifba islahatına başlaması
və onun təklif etdiyi metod birmənalı qiymətləndirilməmiş, barəsində həm müsbət,
həm də mənfi münasibətləri əks etdirən məqalələr yazılmışdı.
"Şərqi-rus"da təkcə əlifbanın yeniləşdirilməsi deyil, hicab məsələsi,
islamda qadın azadlığına baxışlar, maarifin yayılması, məktəblərdə tədrisin
yaxşılaşdırılması kimi önəmli məsələlər əksini tapmış, problemlərdən çıxış yolları
aranmışdı. "Şərqi-rus"un səhifələrində mədəniyyət, ədəbiyyat, dil, tarix
məsələlərinə xüsusi yer verilirdi. A.Tolstoydan tərcümələr də bu qəzetin
səhifələrində çap olunmuşdu.
55
Qəzetin ümummilli məsələlərdə prinsipial deyil, liberal mövqe
sərgiləməsi çarizmin mürtəce rejimindən qorunmaq mahiyyəti daşıyırdı.
M.Şahtaxtlı təzyiqlərdən, təhdidlərdən qəzeti qorumaq üçün manevrlər edir, onu
mövqesizlikdə, prinsipsizlikdə qınayan qələm dostlarına qəzet səhifəsində cavablar
verirdi. Belə yazılardan biri "Kaspi" qəzetinin redaktoru Əlimərdan bəy
Topçubaşova ünvanlanmışdı. M.Şahtaxtlı bu məqalədə deyirdi: "Allah bizi rus
təbəəsi yaratmış, biz zahirən və batilən rus padşahımıza və rus dövlətinə sadiq
təbəə olub islam dinimizi və türk dilimizi can və dil ilə bəsləməyi kəndimizə fərz
bilib beynəlmiləl politikadan və intriqadan istər din pərdəsi altında, istərsə də açıq
olsun, kəndimizi daima şiddətlə kənara tutmalıyız".
Çar Rusiyasına qarşı bu cür münasibətə Əlimərdan bəy Topçubaşov,
Əhməd bəy Ağaoğlu kəskin reaksiya verərək "bu yolun, bu əhvalın cürətsizlik,
barışdırıcılıq, gözqapamaq" olduğunu söyləyir, M.Şahtaxtlıya qarşı açıq yazılarla
çıxış edirdilər. Tənqiddə liberallıq "Şərqi-rus"a çox baha başa gəlirdi. Əlimərdan
bəy Topçubaşovun, Əhməd bəy Ağaoğlunun "Şərqi-rus"a qarşı kəskin
münasibətinə səbəb mesenant Hacı Zeynalabdin Tağıyevin "Şərqi-rus"un ilk
sayında tənqidi olmuşdu. İlk vaxtlarda qəzet onlara qarşı kəskin münasibət
bəsləyib, sərt cavablar verir, onları "Hacı Zeynalabdinin qələm qoçuları"
adlandırırdı. Məqalələrinin birində qəzet yazırdı: "Mərdan bəy və Əhməd bəy
kimilərdə prinsip, məslək nə gəzir? Bunlar ac qurdlardır ki, neft sayəsində
dövlətlənən Bakıya yığılıb, Əlinin börgünü Vəlinin başına qoyub, ciblərini
doldururlar".
Bu çəkişmələrin sonunda tərəflər ümumi bir araya gəlib ittihamlara son
qoyaraq əməkdaşlıq yolu tutdular. Cəlil Məmmədquluzadə "Xatiratım" əsərində bu
olaylara toxunaraq yazır: "Qafqazda müsəlmanlar içində türkcə qəzet tək bir
"Şərqi-rus" idi. Bu da məlumdur ki, Tiflisdə bina olmuşdu və orada da çıxmaqda
idi. Bakı şəhəri, o milyonlu və mədənli Bakı şəhəri öz qəhrəman yazıçıları ilə, öz
Əhməd bəy Ağaoğlu, Əlibəy Hüseynzadə, Haşım bəy Vəzirov, Məhəmməd Əmin
Rəsulzadə, doktor Qarabəy Qarabəyov, şair Müznib, Hacı İbrahim Qasımov, Cəfər
Bünyadzadə və qeyri-bunlar kimi əhli qələmləri ilə uzaqdan Tiflisə baxıb onun
gündəlik "Şərqi-rus" qəzetinə həsəd aparırdılar. Bəs necə olsun? Belə məlum olur
ki, o vaxtlar türk qəzetinə izn hasil etmək bəhərhal çox çətin bir məsələ imiş. İndi
belə güman etmək olar ki, o vaxtlar Bakının birinci jurnalistlərindən Əhməd bəy
Ağaoğlu və Əlibəy Hüseynzadəyə ya qəzet icazəsi Peterburqdan verilmədi, yaxud
bunlar Peterburqun siyasətini nəzərə alıb oradan bu icazəni istəmədilər, onun üçün
də bunlar belə məşqə düşdülər. Mərkəzdən ki bir türk cəridəsinə izn almaq ümidi
yoxdur, səlah buradadır ki, "Şərqi-rus" qəzetinə bir növ əl uzatmaq və şəriklikmi
sifəti ilə, ya qeyri bir vəchlə oraya daxil olmaq və qəzeti də Bakıya köçürmək".
56
M.Şahtaxtlının Əlimərdan bəy Topçubaşlı və Əhməd Ağaoğlu ilə birgə
"Şərqi-rus"un Tiflis mühitindən çıxarıb Bakıya köçürülməsi planı üzərində
çalışmaları, səyləri nəticəsiz qaldı. Cəlil Məmmədquluzadənin yazdığı kimi 1905-
ci ilin yanvar ayında qəzetin hər bir yanda abunəsi gəldiyi halda M.Şahtaxtlı
qəzetin çapını dayandırdı və başladı Bakıya köçməyə: "Yanvardan fevraladək
ancaq idarənin əşyasını qutulara dolmağı çəkdi və qutulara da dolub hazır olandan
sonra haman yerdə qaldı ki, qaldı".
Dostları ilə paylaş: |