Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

- nazoratli va nazoratsiz;
- to’laqamrovli va qamramaydigan;
- dala va laboratoriya sharoitida;
- muntazam va tasodifiy kabilar.
Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda kuzatish usuli o’rganilayotgan ob’yektga nisbatan chyetdan yoki ichkaridan qo’llanilishi mumkin. Tadqiqot etilayotgan ob’yekt chyetdan kuzatilganda tadqiqodchi ob’yektga nisbatan mustaqil bo’ladi va unga bo’ysunmaydi. Ichkaridan kuzatishda tadqiqotchi kuzatayotgan ob’yektda ro’y byerayotgan ijtimoiy jarayonlarda byevosita ishtirok etadi va unga bo’ysinadi.
Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda faqatgina kuzatish usulidan foydalanish bilan kifoyalanib qolmaslik kyerak. CHunki, kuzatish usuli orqali olingan natijalar o’rganilayotgan ob’yekt to’g’risida to’la ma’lumot byera olmaydi. Bu usulda ko’pincha ijtimoiy psixologik tadqiqotning dastlabki bosqichlarida ob’yekt usulida ko’pincha birinchi tasavvurga ega bo’lish uchun yoki ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning boshqa usullari yordamida olingan ma’lumotlarni, statistik hujjatlarni qo’shimcha ravishda tyekshirish maqsadida foydalaniladi. Umuman kuzatish usuli bir nyecha ko’rinishga ega. Bu usulni tahlil qilishda vaqt va masofa byelgilari hisobiga olinadi. Kuzatishning ko’rinishlari quyidagilardan iborat: shartli ravishda uzluksiz va diskryet, monografik, maxsus va boshqa ko’rinishlari mavjud.
Kuzatish myetodi psixologiyada turli xususiyatlarga ko’ra farqlanadi: protsyeduralarning rasmiylik darajasi, kuzatuvchining kuzatishdagi vaziyati, kuzatiladigan muhiti va kuzatuv muntazamligi shular jumlasidandir.
Umuman, tadqiqotchilar kuzatishning quyidagi shakillaridan foydalanadilar

Kuzatuv rasmiyligiga ko’ra strukturali (nazorat qilinadigan) va strukturalashmagan (nazorat qilinmaydigan) shakllariga bo’linadi. Strukturali kuzatuv shaklida nimani qanday kuzatish oldindan ryejalashtirilgan bo’ladi. Bu kuzatuv shakli, tadqiqot pryedmyeti to’g’risida aniq ma’lumotga ega bo’lgandagina qo’l kyelishi mumkin. Strukturali kuzatuv shakli boshqa myetodlar yordamida muhim axborotni olish mumkin bo’lmagan taqdirda axborot olishning asosiy myetodi sifatida foydalaniladi. Bu usul boshqa myetodlar asosida qayd etilgan natijalarni qayta tyekshirishda ham qo’llaniladi.

Sturukturalashmagan (nazorat qilinmaydigan) kuzatuv shaklida faqatgina kuzatuv ob’yekti aniqlangan bo’lib, odatda tadqiqot boshlang’ich pallasida, ob’yekt to’g’risida konkryet ma’lumot olish va muammoli vaziyatni aniqlash maqsadida qo’llaniladi. Unda psixologning voqyea va hodisalarni haddan ortiq ob’yektiv baholashi asosiy kamchilik sifatida ilgari suriladi.
Kuzatuvchining kuzatish muhitidagi vaziyatiga ko’ra zimdan va ichkaridan kuzatish shakliga bo’linadi.
Kuzatish muhitiga ko’ra kuzatuv myetodi dala va laboratoriya kuzatuv shakliga bo’linadi. Dala kuzatuvlari ryeal turmush hodissalari va tabiiy sharoitlarda amalga oshiriladi. Bu nisbatan kyeng tarqalgan usul bo’lib, sotsial ma’lumotlarni yig’ishda asosiy va qo’shimcha myetod sifatida qo’llaniladi.
Laboratoriya kuzatuvlari-ob’yektni suniy muhitda o’rganishga asoslanadi. Bu kuzatuv ko’p hollarda ekspyerimyental xaraktyerdagi tadqiqotlarda qo’llaniladi. Laboratoriya sharoitidagi kuzatuvlarda ob’yekt hatti-harakatini va hodisalarni qayd etish uchun psixolog turli shakldagi tyexnik vositalarni qo’llashi mumkin.
Bunday vositalarga kino va fotoaparatura, vidyeo va audio magnitafonlarni misol qilib ko’rsatish mumkin.
Kuzatuv myetodi davomiyligiga (ryegulyarnost) ga ko’ra sistyematik va tasodifiy shakllarga bo’linadi. Sistyematik kuzatuv shakli hodisa va jarayonlarni kyechishini ma’lum vaqt mobaynida qayd qilib borishi bilan farq qilinadi. Kuzatuv bunda doimiy tarzda yoki vaqt vaqti bilan o’tkazilishi mumkiin: har kun, haftada, bir kun, har oyda bir haftada kabilar. Sistyematik kuzatuv turli shakldagi tadqiqotlarda qo’llaniladi.
Tasodifiy kuzatuv oldindan ryejalashtirilmagan harakat hodisalarni va jarayonlarni o’rganishga asoslanadi.
Kuzatish - ma’lum ma’noda tadqiqotchi uchun ish ryejasi asosida olib borilayotgan tadqiqotda «Razvyedka» vazifasini o’taydi dyeb ayta olish mumkin. Har qanday kuzatishlardan farqli o’laroq, ular shunisi bilan ajraladi. Unga ko’ra :




Kuzatish asosida to’plangan ma’lumot asosli va mustahkam tyekshirishga bo’ysunishi kyerak. Kuzatishnig tasniflanishi turli xil asosda bo’ladi.
Ular rasmiylashtirishga qarab boshqarilmaydigan (standartlashtirilmagan, strukturasiz); boshqariladigan (standartlashtirilgan, strukturali) kuzatishlarga bo’linadi. Avvalambor tadqiqotchi umumiy ryejali printsiplardan foydalanadi. Ikkinchidan, esa voqyealarni ishlab chiqilgan holatda ro’yxatga oladi. Kuzatuvchining qanday holatdagiligidan qat’iy nazar qatnashuvchi (yoki qabul qilingan) va oddiy kuzatishlar farqlanadi. Birlamchi tadqiqotchi ijtimoiy hayotga kirishni o’zicha taqlid qiladi, uning mazmunini taxlil qilib qandaydir, «ichkaridan» o’rganadi. Oddiy kuzatishlarda u voqyealarni qandaydir «tashqaridan» kuzatadi. Ikkala holatda ham kuzatishlar ochiq uslubda olib boriladi.
Ijtimoiy psixologik axborotlarni yig’ish va tahlil qilish usullari bilan bog’liq bo’lgan soha ijtimoiy psixologik tadqiqotlar uslubiyot va tyexnikasi dyeb tushuniladi.
Ijtimoiy psixologik tadqiqot ko’p pag’onali va ko’p avzifalarni bajaruvchi va bir nyecha bosqichdan iborat bo’lgan ilmiy faoliyatdir. Ijtimoiy psixologik tadqiqot o’z mohiyatiga asoslagnan holda nazariy va empirikka ajratiladi. Empirik tomoni o’z ichiga empirik bo’limlar, elyemyentlarni mujassamlashtirgan, bular: empirik tushunchalar, o’rganilayotgan ijtimoiy ob’yektlarning empirik modyellari, empirik jarayonlarning mantiqiy sxyemalari (tushunchalarni opyeratsion tanlash sxyemasi, axborotlarni to’plash, ularga ishlov byerish va tahlil qilish), ijtimoiy tushunchalar bilan opyeratsionallash imkoniyatini byeruvchi ko’rsatkichlar va o’zgaruvchilar tizimlari, empirik ma’lumotlarni va ilmiy faktlarni, shuningdyek, tadqiqtlarning empirik uslublarini, axborotlarni, yig’ish ularga ishlov byerish va tahlil qilish tyexnik vositalari va uslublaridir. Ijtimoiy psixologik kuzatuv – tadqiqotchi tomonidan qayd qilingan qandaydir hodisa, xususiyatlar, xossalar va o’ziga xos ko’rinishlarning umum yo’nalishini va sistyemali idrok qilishni o’zida aks ettiradi. Qayd qilishning shakl va usullari turli xil bo’lishi mumkin: kuzatish varaqasi yoki kuzatish kundaligi foto yoki kino apparat tyelyevizion tyexnika va boshqa tyexnika vositalar. Kuzatishning tadqiqot ko’rinishlari va birinchi axbarotni yig’ib olish usulidagi o’ziga xos xususiyati tadqiqot qilinayotgan ob’yekt to’g’risida tahlil qilish layoqati ob’yektning boyligi va turli tumanligi to’g’risida turli xil ochiq ta’surotlar qoldiradi. Kuzatish vaqtida fye’l-atvor, hatti - harakat, yuz mimikasi alohida kishilarning yoki guruhlarning emotsiyani aks ettirishiga e’tibor jalb qilinadi. Hujjatlarni tahlil qilish ijtimoiy psixologik tadqiqotning asosi bo’lib matnlarni habar qilish yoki aytib byerish tushuniladi. Bular barcha turdagi hujjatlarda uchrashi mumkin. Masalan, protokollarda, ma’ruzalarda, qarorlarda, publikatsiyasi va hodisalar to’g’risida ma’lumot byeradi. Hujjatlarni o’rganish hayotning u yoki bu hodisalarni bir nyecha yillar avval bo’lib o’tganligini o’rganib uning o’zgarishi va rivojlanib borishi tandyentsiyasi va dinamikasi ko’rsatib byerishiga imkon yaratadi. Ijtimoiy psixologik tadqiqot turlarini klassifikatsiya qilishda tadqiqotchini qiziqish yoki qiziqmasligidan qat’iy nazar statistikasi va dinamik pryedmyetda ikki xil ijtimoiy psixologik tadqiqot turlari mavjud:

1. 
   ma’lum nuqtaga qaratilagan;
   
2. 
   takrorlanuvchi ma’lum nuqtaga qaratilagan (nuqtali) tadqiqotni (ba’zan birmartali ham dyeyiladi) tadqiqot qandaydir hodisa yoki jarayonni o’rganish vaqtida ob’yektning tahlil miqdoriy haraktyeristikasi haqidagi «zarracha» larni aks ettirib statistik (muvozanat) qonuniyatlariga asoslangan dyeyiladi va vaqt mobaynida tyendyentsiyalar o’zgarishi to’g’risidagi savolga javob byermaydi. Ijtimoiy psixologik o’tkazihda kyeng tarqalgan va bir muncha murakkab myetodlardan biri bu Ekspyerimyent myetodidir. Ekspyerimyent myetodi ma’lum bir vaziyatda o’z imkoniyatlaridan chyeklangan holda qimmatli ma’lumotlar byerishi mumkin. Uning asosiy maqsadi amaliyotga to’g’ridan - to’g’ri olib byeradigan u yoki bu gipotyezalarni tyekshiradi. Elyemyent asosan uch sharoitda tyekshirilayotgan kichik bir guruhlarda o’tkaziladi. Tadqiqot olib borilayotgan ekspryemyental vaziyat yaratuvchi bo’lib, xizmat qiladi. Ommaviy o’tkazilgan so’rovdan farqli ravishda ekspryemyent olingan natijalar va xulosalarni foydalanish munosabatlariga ega bo’lmasligi mumkin. Ekspryemyentda tadqiqotchi ekspryemyental tanlashda ko’p yarimliklariga ega bo’lishi mumkin va bu guruhlarni tanlashda ma’lum krityeriyalarga birinchi bo’lib ob’yektning xaraktyeristikasi qurilayotgan Ekspyerimyentning talablari va sharoitdagi barqarorlik yoki o’zgarishlar kiradi.
   

SHunday turdagi kuzatishlari aytib o’tayotganda bir–birdan to’g’ri yo’l shundan iboratki unda tadqiqotchi (yoki kuzatuvchi) o’zi o’rganayotgan atrof-muhitga tyezda kirisha olishi va atrofdagilar uchun ishonchli shaxs sifatida namoyon bo’lishi kyerak. Asosiy ma’lumotlarni yig’ishida ko’rsatilgan kuzatishning mumtoz ishlatilishi misolini Uilyam Uaytda (1936-1939 y.) ko’ramiz, bunday usulni kyeyinchalik kuzatish myetodidagi asosiy ilmiy amaliyotlarda qo’llanila boshlandi. Halli Garvard univyersityetining hamkori bo’lishdan oldin Uilyam Uayt amyerika shaxarlarining birida joylashib italiyalik emigrantlarning hayot va yashash tarzini o’rgana boshlanadi. Uayt ma’lum ma’noda kuzatishga kirishib kyetdi. Uaytni emigrantlarning urf-odatlarga moslashuvlari, byegona hududga moslashuvlari, mo’ljallari qiziqtirar edi. Kornaval hududi esa o’sha paytda turli guruhlar bilan to’lib toshgan, ayniqsa italyanlar uchun hafli bo’lgan hudud edi. Uayt italyanlar orasiga o’zini kornyevalning kyelib chiqish tarixini o’rganayotgan tarixchi talaba dyeb tanishtirdi. U italyanlarning doimiy ravishda ishlatadigan shyevalarini o’rganib oldi. Uch yil davomida Uayt bu insonlar davrasida yelkama-yelka bo’lib yashadi. SHu yerdagi ikki qarama - qarshi dyenyet a’zolari bilan do’stlashib oldi, ularning urf-odatlarini o’rgandi, 18 oy davomida emigrant oilalarning birida yashadi. SHu davrda u o’sha oilaning haqiqiy a’zosiga aylandi. Avvaliga o’z ta’surotlarini yashirin tarzda yozib bordi. Kyeyinchalik ishonchni oqlagach o’z yozuvlarini oila a’zolari oldida qilishga ham uyalmasdi. Hatto kishilar ham uni doimo qo’lida qalam va blaknotda ko’rishga bora-bora ko’nikib qoldilar. Rossiyada esa bunday usulda birinchilardan ish olib borgan kishi V.B.Ol’shanskiy edi. Qimmatli mo’ljallar va ishchilar idialini o’rganish uchun u zavodga bir nyecha oygacha ishga kirgan edi. Bu vaqt oralig’ida ishchilar bilan do’stlashib olgan edi. SHuning uchun so’rov va intyervyu hamda guruhiy munozara uchun yaxshigina muhit tyez fursatda o’z yakuniga yetdi. Zamonaviy psixologiyada ham bunday myetod o’rganilayotgan jarayonlarga aktiv qo’llaniladi. Buni psixologiyada «Aktiv tadqiqot» dyeb aytish odat tusiga kirgan bo’lib, bunday tushunchani fanga frantsuz satsiologi A. Turyen (1973 y.) kiritgan edi. O’sha payt (1970 y.) «Talabalar qo’zg’oloni» dyeb nom olgan davr edi. Kyeyinchalik esa bunday uslub Lotin Amyerikasida kyeng qo’llanilgan. Agarda bunday tadqiqot myetodini sxyematik ko’rinishini ko’rib chiqadigan bo’lsak unda barcha jarayonlarning umumiy xulosa ko’rinishidagi yakuniy ko’rinishini tashkil qilingan holatini ko’rishimiz mumkin bo’ladi.


Kuzatuv
Kuzatuv-hodisalarni kyechish jarayoni guvoh tomonidan to’g’ridan to’g’ri qayd etilib borishi.
Kuzatuv myetodi-dastur tuzish bosqichlarida bilishning dastlabki punkt sifatida qo’llaniladi. SHuning bilan birga statistik ma’lumotlar yetarli bo’lmaganda; ekspyerimyent o’tkazish muhiti bo’lmagan sharoitda guruh va individ harakatlari va munosabatlarini o’rganganda qo’l kyeladi.
Kuzatuv ish jarayoni:

1. 
   Nimani kuzatish?
   
2. 
   Qanday kuzatish (tyexnik vositalar)?
   
3. 
   Natijalarni qayd etish shartlari?
   

Qoida: kuzatishada ko’zga tashlanmay va kuzatuv a’zosi bo’lmay kuzatishga intilish zarur.