Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

ekspyert guruhlarga nisbatan ob’yektlarning ta’siriga xos byelgilarni qayd etish;

ekspyertli klassifikatsiya sifatini baholaydigan diskriminantli analizni tashkil etish;

ob’yektning qaysi bir guruhga mansubligini analiz qilish;

tanlash yo’lini tyekshirish, nazorat qilish;

to’g’ri tasniflarni alohida va butun holicha foiz hisobida o’lchash;

olingan ma’lumotlar sifatini baholash.

Psixologiya tarixida ushbu yo’nalishda dastlabki tadqiqotlar, asosan, shaxsiy hujjatlarni o’rganishda qo’llanilgan. XX asr boshida amyerikalik psixolog U. Tomas va polshalik F. Znanyetskiy polyak emigrantlarini shaxsiy hujjatlarini o’rganishga qattiq byel bog’ladilar. Tadqiqotchilar polyaklarning Yevropa va Amyerikadagi holatini tahlil qilish uchun dyehqon emigrantlarning o’z yaqinlari bilan xat orqali yozishmalari, arxivdagi emigrantlar haqidagi gazyeta ma’lumotlari va shu kabi ko’plab qator hujjatlardan foydalangan edilar. SHuningdyek, tadqiqotchilar iltimosi bilan bir dyehqon 300 byetli ajoyib avtobiografiyasini yozgani ham muhim hujjat bo’lib xizmat qildi.
Ma’lumotlarni qayd qilib yozma va bosma hujjatlarga, kino yoki fotoplyonka, magnit lyentasidagi yozuvlarga ajratiladi. Maqsadga yo’nalganlik nuqtai nazaridan tadqiqotchi tomonidan o’zlashtirilgan hujjatlarni aytishimiz mumkin. (masalan; Tomas va Znanyetskiy tadqiqoti). Bunday hujjatni biz «maqsadli» dyeb ataymiz. Biroq psixolog ko’pincha unga bog’liq bo’lmagan holda tuzilgan, turli maqsadlarga qaratilgan asl hujjatlar bilan ishlaydi. Aynan, shunday ma’lumotlarni ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda hujjatli ma’lumotlar dyeb ataydilar.
Maqsadiga ko’ra hujjatlar shaxsiy va noshaxsiy yo’nalishlarga bo’linishi qayd qilinadi. SHaxsiy hujjatlarga alohida yuritiluvchi hisobda turgan kartochkalar (masalan; imzolangan ankyeta va blankalar), xat, kundalik kirsa, noshaxsiy hajjatlarga statistik yoki voqyeaviy arxiv ma’lumotlari kiradi.
Mavqyeiga qarab hujjat manbalarini rasmiy va norasmiy hujjatlarga bo’lamiz. Rasmiy hujjat manbalariga davlat matyeriallari, qonunlari, rasmiy majlislar, dyevoriy gazyetalar, arxivlar, turli korxona va muassasalarning joriy hujjatlari, sud organlarining qarorlari, moliya ma’lumotlari va boshqa shunga o’xshash hujjatlar kiradi.
Norasmiy hujjatlarga esa yuqorida aytib o’tilgan ko’pgina shaxsiy matyeriallar, shuningdyek, alohida fuqarolar tomonidan tuzilgan noshaxsiy hujjatlar (masalan, statistik ma’lumotlar) kiradi.
Hujjatlarning asosiy guruhiga esa ommaviy axborot vositalarining matyeriallari; gazyeta, jurnal, radio, tyelyevidyeniya, kino vidyeolavhalari kiradi.
SHuningdyek, ma’lumotlarning kyelib chiqishiga qarab hujjatlar birlamchi va ikkilamchi guruhlarga ajratiladi.
Birlamchi hujjatlar to’g’ridan-to’g’ri kuzatish yoki so’rov, byevosita hodisani ko’rib byelgilab qo’yish asosida tuziladi. Ikkilamchi hujjatlar esa qayta tahlil,birlamchi manbalarni qaytadan o’rganish asosida tuziladi.
SHuningdyek, hujjatlarning asl mohiyatiga qarab guruhlash mumkin. Masalan, adabiy ma’lumotlar, tarixiy va ilmiy arxivlar, ijtimoiy psixologik tadqiqotlar arxivlariga bo’linadi.