Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

т Uyg’иг 
г- o’zbek 
qirg'iz 
a  qozoq
0 ‘zbek tilining ko ‘p asrlik taraqqiyoti davomida harbiy terminlarning 
b a’zilari eskirgan va tilning leksik xazinasidan tushib qolgan. Ulaming 
o ‘m ida o ‘zbek tilining leksik tarkibini boyitgan o ‘z hamda o ‘zlashma isti­
lohlar qo‘llangan. Harbiy terminologiyaning tarixiy-etimologik tahlili un­
ing shakllanishi va rivojlanishida asl о ‘zbekcha(turkiy) leksik birliklar qa­
tori arab, fors-tojik, m o 'g ‘ul va ras tillaridan o ‘zlashgan so‘zlarining ham 
salmoqli o ‘mi borligidan guvohlik beradi.
Hozirgi o ‘zbek tili harbiy terminologiyasi qadimiyligi VII-XIX asrlarga 
borib taqaluvehi ko ‘pgina so‘zlami o‘z tizimida saqlab qolishga erishgan. 
Bunday terminlar sirasiga: 1) askariy qism va qo'shilmalar, jangehilar, aso- 
siy harbiy harakat va amaliyotlar nomlarini ifodalovchi 
qamal, yurish, ke-
chuv, к о 'п к ,pistirma, qo'shin 
(eski shakli: qo‘shun), 
ilg'or, soqchi, qorovul,
ayg'oqchi, to'pchi, dengizchi, chopar, mergan, qochoq 
va sh.k.; 2) qurol- 
yarog‘ vaaslahalarnomini anglatuvchi 
to ‘p, qurol-yarog, кета, о ‘q, qo ‘ndoq,
qalqon, sol, kiyim, quloqchin 
va sh.k.; 3) 
urush, tinchlik, g'alaba, mag'lu-
biyat, sulh, ta ’qib 
kabi mavhum m a’noni ifodalovchi leksik birliklar oiddir.
Tarixiy qadimiyligi bir necha yuz yillar bilan o ‘lchanuvchi zoologik 
terminologiya ham hozirgi kunlarga qadar m a’lum sondagi so ‘zlami 
tizimida asrab qolishga muvaffaq b o ‘lgan. Sinchkovlik bilan qilingan tah- 
lilga muvofiq XI-XIV asr eski turkiy til yozma obidalari tilida qo‘llangan 
432 ta zoonimning 365 tasi asl turkcha, 33 tasi forscha-tojikcha, 26 tasi 
arabcha, 5 tasi m o‘g ‘ulcha, 3 tasi esa hind-yevropacha ekanligi aniqlangan.
S of turkiy 365 ta zoonim tub (158) hamda yasamalarga (207) taqsim- 
lanadi. Yasama zoonim lam ing 132 tasi morfologik, 59 tasi sintaktik, 5 tasi
25

---

esa semantik yo‘l bilan hosil qilingan. Chunonchi, 
to 'ng'iz, bo ‘rsiq, biya,
kiyik, quyon, shunqor, g ‘oz, о ‘rdak, burga, qo ‘ng ‘iz, ot, tovuq 
singari ta- 
lay leksik birliklar hozirgi o ‘zbek zoologik terminologiyasi tarkibida faol 
qo‘llanmoqda ( Abdushukurov, 1998; 1).
hind-yev
V1I-XIV asrlar yozm a yodgorliklari m atnlarida qayd etilgan 
elchi,
elchilik, elchixona, yorliq, sulh, sulhnoma, xabar, josus, tashrif, ijozat,
qabid, noma, mu hr, dushmanlik, nishon 
va boshqa asl o ‘zbekcha (turkiy) 
hamda o ‘zlashm a so ‘z va so ‘z birikmalari zamonaviy o ‘zbek diplom atik 
term inologiyasi tizim ida keng ishlatilm oqda ( Dadabayev, 1994; 4-13.).
Ayni chog‘da, hozirgi o ‘zbek diplom atik term inologiyasi taraqqi- 
yotini uning tarkibiga kirib kelayotgan, bugungi jahon diplomatiyasi 
sohasida m avjud tushuncha va m azm unlarni ifodalovchi leksemalar- 
siz tasavvur qilib b o ‘lmaydi. Hozirgi o ‘zbek diplom atik term inologi­
yasi genetik jihatdan turli-tumandir. U ning safida azaldan qo'llanishda 
b o ‘lgan um um turkiy term inlar qatori, sharq va Yevropa (rus, ingliz, 
nemis) tillaridan turli zam onlarda kirib kelgan o ‘zlashm alar ham o ‘z ak- 
sini topgan. “0 ‘zbek tilining izohli lug‘ati” m ateriallari asosida qilin­
gan statistik tahlil diplom atik term inlarning um um o ‘zbek adabiy tilida 
q o ‘llanish darajasi chastotasining pastligini k o ‘rsatdi. Xususan, nomi 
tilga olingan izohli lu g‘atdan o ‘rin olgan 60.000 so ‘zlam ing atigi 410 
tasi, y a ’ni 0,7% ini diplom atik term inlar tashkil qiladi, xolos ( Abdulla- 
yeva, 2003; 160).
M a’lumki, juda qadim zamonlardan insonlaming vaqtni aniqlash, 
bir makondan boshqa joyga harakat qilish, sayohatlarga borish ehtiyo-
26

---

ji natijasida osmon va undagi jismlar, sayyoralar ,yoritqichlar harakatini 
o ‘rganuvchi maxsus fan, y a’ni astronomiya shakllangan. Astronomiya 
fanining asrlar mobaynidagi taraqqiyoti natijasida ushbu sohaga tegishli 
terminologik mikrotizim shakllandi.
Hozirgi o ‘zbek tili astronomik terminologiyasi tizimi X-XIV asrlardan 
e ’tiboran muomalaga kirgan 
nujum ilmi 
(astrologiya), 
munajjim 
(astrologA 
yulduz, sayyora, usturlob, Hulkar, Arslon, burj, Qovg'a, Yetagan 
(Katta 
Ayiq), 
Cho Ipon 
(Venera), 
M ushtariy 
(Yupiter) singari qadimiy astroponim 
(kosmonim)lami saqlab qolishga erishgan ( Dadaboyev, 1994; 32-43).
Astronomiya va kosmonavtika fanlarining so‘nggi vaqtlarda jadal 
rivojlanishi,tabiiy, o ‘z ifodasini hozirgi o ‘zbek adabiy tili so‘z boyligida 
ham topdi.
Uran, Neptun, Pluton, asteroid, U lug‘bek asteroidi, Osiyo asteroidi,
Galley kometasi, Neuymin kometasi, selenonim, Kirill krateri 
kabi astro- 
ponimlar ilmiy va ilmiy-ommabop nashrlarda faol ishlatilmoqda, darslik, 
qo ‘llanma hamda turli xarakterdagi lug‘atlarda qayd etilmoqda (Primov, 
2009).
Xullas, genetik k o ‘rinishi nuqtayi nazaridan o ‘zbek tilida qo ilan u - 
vchi terminlar: a) terminologiya tizim iga tayyor til birligi sifatida qabul 
qilingan so‘zlar; b) maxsus nom tarzida yasalgan so‘zlarga taqsimlanadi. 
Bunday ko ‘rinishni muayyan lisoniy hodisa va vaziyatlaming mahsuli, deb 
baholash kerak b o ‘ladi.
Tarixiy manbalarda muayyan narsa-predmet, tushunchani ifodalashda 
b a ’zan sinonimik qatorlam ing ishtirok etgani kuzatiladi. Masalan: 
bek-amir,
tiiman-ndhiya, or/ qol-burangar, marjlay — hiravul, yalavac-rasul-qasid
va sh.k. Terminologiyadagi sinonimlar o ‘zgacha tabiat va boshqa funksi- 
yalarga ega bo ‘lgani bois (stilistik vazifa bajarmaydi) ayrim tilshunoslar 
tomonidan dubletlar deb nomlanadi (Reformatskiy, 1987.91). Sinonimiya 
(variantdorlik) terminologik sistema shakllanishining boshlang‘ich davr- 
lariga xos, bu davrda variantlar miqdoran k o ‘p b o iib , eng maqbul terminni 
tanlash hodisasi hali reallashmagan edi (Danilenko, 1977,73).