Alisher navoiy nomidagi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
| kеldingmi? (Оybеk). Hа «bаlli»! Аnа endi o‘zingizgа kеldingiz. (Uyg‘un)
9 Olima Sayfullayeva R., tadqiqotida taqlid so‘zlarni ot, sifat, son, ravish, olmosh, fe’l so‘z turkumlari kabi mustaqil ma’no anglatishini aytib o‘tadi. 10 “O‘zbek tilshunosligida so‘z-gapning mohiyati, turlari, ularning leksik materiali tavsifi, qo‘llanish xususiyati empirik asosda yetarlicha o‘rganilgan. Substantsial yondashuvda gapning eng kichik qurilish qolipi [WRm] sifatida e'tirof etilgach, ziddiyatli, izohtalab nuqtalarga ega bo‘lgan so‘z-gapga ham «lison-nutq» tamoyili 9 Sapayev Q. Hozirgi o’zbek tili Toshkent, 2007. 10 Sаyfullаеvа R. vа b. Hоzirgi o‘zbеk tili. O‘quv qo‘llаnmа. –Т, 2007. 10 asosida yondashish zaruriyati paydo bo‘ldi va har bir gapning o‘z qolipi mavjud bo‘lgani kabi, so‘z-gapning ham o‘ziga xos muayyan bir lisoniy qurilish modeli bo‘lishi shartligi e'tirof etildi”,-deb aytib o‘tadi. So‘z-gap o‘z ichida bir necha ma'noviy guruhga ajraladi: 1. Modal. 2. Undov. 3. Tasdiq-inkor. 4. Taklif-ishora. Kishilarning his-tuyg‘usini, haydash, to‘xtatish kabi xitob, buyruqni ifodalaydigan so‘z-gap ko‘rinishi – undov so‘z-gap. His-tuyg‘u undoviga [eh], [voy], [oh], [barakalla], [rahmat], [ofarin] kabi so‘z, buyruq -xitob undovlariga [pisht], [beh-beh], [pisht-pisht], [chuh] kabi xitob so‘z kiradi. So‘z-gapning uchinchi ma'noviy guruhi bo‘lgan tasdiq/inkor so‘z ko‘pincha modal tarkibida o‘rganilgan. [Ha], [mayli], [xo‘sh], [xo‘p] so‘zi tasdiqni, [yo‘q], [mutlaqo], [aslo], [sira] so‘zi – inkorni ifodalovchi so‘z-gap. Taklif/ishora so‘z-gapga qo‘llanishi tana a'zolarining maxsus harakati bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan [ma], [mang], [qani], [marhamat] so‘zi kiritilgan. Ular tinglovchiga qaratilgan bo‘lib, uni biror ish-harakatni bajarishga undaydi. So‘z-gap shunday birliklar guruhiki, ularning ko‘pchiligi boshqa so‘z turkumidan tarixiy taraqqiyot jarayonida o‘ziga xos nutqiy qo‘llanish natijasida shakllangan va rivojlangan. Chunonchi, [so‘zsiz], [tabiiy] so‘zi sifatdan, [albatta] ravishdan o‘sib chiqqan bo‘lsa, [har qalay], [har holda] modal so‘z-gapi so‘z birikmasidan, [nasib bo‘lsa], [xudo xohlasa] kabilar gapdan kelib chiqqan. Sof so‘z-gapga [albatta], [alhamdulilloh]; [eh], [hoy], [oh], [o‘h]; [ha], [yo‘q], [mutlaqo]; [ma], [mang] kabi modal, undov, tasdiq/inkor, taklif/ishora so‘zi mansub. O‘zbek substantsial tilshunosligida so‘z-gap [W?]-lashgan (modallashgan, undovlashgantasdiq/inkorlashgan,taklif/ishoralashgan)so‘zlar,[W?]lashayotgan(mo dallashayotgan,undovlashayotgan,tasdiq/inkorlashayotgan,taklif/ishoralashayotgan so‘zlar, [W?]-simon (modalsimon, undovsimon, tasdiq/inkorsimon) so‘z-gapga ajratilib, mufassal o‘rganilgan. 11 Tilshunos olim Sh.Raxmatillayev esa undov deb, avvalo, kishining hishayajonini bevosita ifodalaydigan tovush birliklariga aytiladi: oh, eh, uh, uf, e, be, voy, a, o, iye, he, hah, ehha, o‘hho‘, voydod kabi. 11 Ba’zi undovlar aniq bir hishayajonni ifodalashga xoslangan bo‘ladi. Masalan, be undovi rozi bo‘lmaslik, qo‘shilmaslik kabi hishayajonni ifodalaydi. Tinglovchining diqqatini tortish uchun ishlatiladigan hoy undovi ishlatiladi. Ko‘pchilik undovlar esa har xil ohang bilan aytilib, turli hishayajonlarni ifodalashga xizmat qiladi. Undovning turli ma’nolari deb talqin qilinadigan bunday hodisa nutq sharoitida, kontekstda (qurshovda) aniqlashadi. Masalan, eh undovi “sevinch”ni ifodalash uchun ishlatilsa, bir ohang bilan, “xafalik”ni ifodalash uchun ishlatilsa, boshqa bir ohang bilan talaffuz qilinadi. Ayni bir undovning bunday turli hishayajonni ifodalashini yozuvda aks ettirish qiyin. Shu tufayli undov bilan yonmayon keladigan jumla tarkibida undovning qanday hishayajonni ifodalab kelayotganini aniqlashtiruvchi vositalar ishlatiladi: Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|