Altay məMMƏdov kəNGƏRLƏR
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
58
nəsli də Qaraxanlar kimi özlərinin mənĢəcə Əfrasiyab törəmələri olması əfsanəsini qəbul etmiĢlər». «IX əsrin sonlarında və X əsrin əvvəllərində Oğuz dövlətinin subaĢısı Kınık boyunun bəyi Dokak bəy idi. Dokak bəy Xəzər çöllərində yaĢayan bütün türk boyları arasında Temir yaylıq (Dəmir yaylı) ləqəbi ilə tanınırdı. Həqiqətən də dəmir kimi qüvvətli (möhkəm), özünə güvənən və ləyaqətli bir insandı. Yay isə qədim türklərdə hakimiyyət simvolu idi. Onun əfsanəvi Türk hökmdarı Alp Ər-Tonqanın soyundan olduğunu söyləyən tarixçilər də vardır. Bunlardan biri Toğrul bəyin vəziri ibn Həssuldur (25, 44-45). Alp Ər-Tonqaya-Əfrasiyaba ən yüksək qiymət verən dahi Nizami Gəncəvi olmuĢdur. Böyük Ģairin «Xosrov və ġirin» əsərində Azərbaycandakı Alban dövlətinin türklüyünə Ģəhadət verən bir beyt vardır. Onu sətri tərcümədə verməyi münasib bildik: «O, (Keyxosrov aydırsa, biz də günəĢik, O, Keyxosrovdursa, biz Əfrasiyabıq». Mənbələrdə əfsanəvi adlandırılan, Nizaminin günəĢə bənzətdiyi Əfrasiyab- Alp Ər-Tonqa doğrudanmı xalqın xəyalında, bədii təfəkküründə yaratdığı qəhrəmandır, yoxsa onun real, gerçək Ģəxsiyyət olmasına dair tarixi bir zəmin vardır? Türk xalqları min illər ərzində yüzlərlə qəhrəman yetirmiĢlər, lakin onların heç birinin ömrü Alp Ər-Tonqanınkı qədər uzun olmayıb. Çünki o özünü öz qəhrəmanlıqları, öz gözəl və böyük əməlləri ilə əfsanələĢdirmiĢdir; bu qəhrəmanın ayaqları altında möhkəm zəmin vardı. Azərbaycan torpağı! Amma nə edəsən ki, Azərbaycan tarixinin qədim dövrünün taleyi kimi Alp Ər-Tonqanın da bəxti gətirməyib. Onun Azərbaycanla bağlılığı, real tarixi Ģəxsiyyət olması məsələsində Cavad Heyətin tapıntısı da böyük maraq doğurur: «Bozqır kültürünün mənĢəyini bəzi müəlliflər iskit və ya saklarla bağlayırlar. Ġskitlər Qara dənizin quzey bozqırlarından (çöllərindən) Türküstana qədər yayılmıĢlar. Herodotun yazdığına görə, türklər eramızdan əvvəl VI-VII əsrlərdə ġərqdən gəlib iskitlərlə bərabər yaĢamıĢlar və onların hakim təbəqəsini qurmuĢlar. Alp Ər-Tonqa da (Əfrasiyab) onların xaqanı olmuĢdur» (26, 44). C. Heyət bu məsələni bir qədər də irəlilətmiĢdir. Öndə bu mətləb elmi əsaslarla dəqiqləĢdiriləcəkdir. Ümumtürk tarixĢünaslığına bir Mete düyünü salınmıĢdır, Bu düyün qədim türk dövlətçilik tarixini eradan öncə IV əsrdən daha əvvəllərdə aramaq imkanlarını məhdudlaĢdırırdı. Rəfiq Özdəyin «Türkün qızıl kitabı» Metedən öncəki türk dövlətçilik tarixini iĢıqlandırmağa müəyyən yardımçı ola bilər. Rəfiq Özdək özü türk xaqanlıqlarını Metedən baĢlasa da Böyük Hun imieriyasından əvvəlki dövrlərə müəyyən sığırlar olduğunu alimanə bir ehtiyatla irəli sürür. «Türk tarixini yazanların əsil mövzuya «Böyük Hun imperatorluğu» ilə baĢlamaları haradasa bir ənənə halını almıĢdır. Bir millətin varlığı, müstəqil dövlət halına gəlməsindən, hələ bir cahan imperatorluğu qurmasından sonra baĢlaya bilməzdi (Qara - M. A.).
59
Tarixçilər bunu xatırladır, amma imperatorluğun qurulmasından öncəki hadisələr haqqında yetərli məlumatlar vermirdilər. Bir az geriyə qayıdınca türk olduğu anlaĢılan saklara, böyük bir türk hökmdarı olduğu bilinən əfsanə qəhrəmanı Alp Ər-Tonqaya, daha əvvəl (e. ə. 1050-ci il) Çinə axın etdikləri və burada Çu xanədanını qurduqları anlaĢılan bir Türk qövmünə rast gəlirdilər. E. ə. 7-ci yüzildə ölən Alp Ər-Tonqanın xalqı tərəfindən çox sevilon bir türk xaqanı olduğu dəqiq bilinir, amma bu xaqanın idarə etdiyi dövlət haqqındakı məlumatlar tapılmır, ya da məlumatlar çox az olurdu» (26,5). Humanitar elm o zaman həqiqi elm ola bilər ki, özünəməxsus bir qanunauyğunluğa əsaslansın. Alim bütün varlığı ilə duyur ki, ümumtürk tarixinin «Mendeleyev cədvəlində» xüsusi çəkisi məlum, baĢqa keyfiyyətləri məchul olan bəzi maddələrin xanələri boĢdur. Bu maddə var, lakin elm üçün hələ tapılmayıb. «Türkün qızıl kitabı»nda Alp Ər-Tonqa haqqındakı məlumatlar (çox təəssüf ki, məlumatların mənbələrinin IV kitabda göstəriləcəyi vəd edilmiĢdir) onun hansı dövlətə xaqanlıq etdiyini aydınlaĢdırmağa kömək edir. Azərbaycanda eradan əvvəl VII-VI əsrlərdə Qafqaz sıra dağlarından Urmiya gölünün həndəvərlərini də əhatə edən qüdrətli Oğuz-türk dövləti mövcud olmuĢdur. Yunan mənbələrində onun adı «skit çarlığı», Assuriya, yəhudi mənbələrində isə «ĠĢquz çarlığı» olmuĢdur. Farslar skitlərə tanıĢ olduqları sakların adını Ģamil etmiĢlər. ĠĢquzlar Azərbaycana eradan əvvəl VII əsrin baĢlanğıcında indiki Dərbənd keçidi vasitəsilə gəlmiĢ, ilk növbədə tez-tez Azərbaycan torpaqlarına talançı basqınlar edən Urartu dəstələrini ərazidən qovmuĢ, ĠĢquz dövlət qurumu yaratmıĢ, sonra Assuriyaya qarĢı müharibə aparan Manna dövləti və Midiya ölkəsinə köməklik göstərmiĢ, hətta bu müharibədə həlledici qüvvə kimi çıxıĢ etmiĢlər. Assuriya dövləti tez bir zamanda qeyri-adi qüvvə ilə üzləĢdiyini hiss edərək ĠĢquz dövləti ilə danıĢığa girmiĢ, çar öz qızını ĠĢquz baĢçısına ərə vermiĢ, qohumluq və ittifaq yaranmıĢdır. Bu müharibədə Manna öz itirilmiĢ torpaqlarını geri qaytarmıĢ, midiyalılar Assuriyadan asılılıq dərəcəsini xeyli azaltmıĢdır. Ətraf ölkələr, birinci növbədə Assuriya tərəfindən bir dövlət kimi tanınan iĢquzlar Ön Asiyada aparıcı rol oynamağa baĢlamıĢlar. ĠĢquzların üç baĢçısının adı çəkilir. Onları Ön Asiyaya gətirən Ġspaka (Oljas Suleymenov onun adını «izbilən», «qabaqgörən» kimi mənalandırmıĢdır və bəzi türk soylarında bu ada təsadüf edildiyini göstərmiĢdir), Partatua olan ikinci adın mənasını açmaq mümkün olmamıĢdır. Üçüncü ad isə az, ya çox dərəcədə hun Ģanyusu Metenin adı ilə səsləĢən Madidir. Madinin atası zənn edilən Partatua («Alp Ər-Tonqa» dastanında bu ad Peçeneq Kazan Ģəklində gedir) ĠĢquzun Ön Asiyada sözü ötən bir dövlət kimi formalaĢmasında xüsusi rol oynamıĢdır. Adı çəkilən bu üç çarın ən böyük iĢlər görəni Madi olmuĢdur, Onun hakimiyyəti illərində ĠĢquz çarlığı imperiyaya yaxın bir
Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|