Altay məMMƏdov kəNGƏRLƏR
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ƏFRASĠYAB-ALP ƏR-TONQA
56
Ümumtürk tarixində «Əfrasiyab» və «Alp Ər-Tonqa» adları çoxdankı mübahisə obyektidir. Məsələ burasındadır ki, Alp Ər-Tonqanın farsca mənbələrdə Əfrasiyab adlandırılmasının məkan və zaman koordinatları aydın deyil. Qiyasəddin Qeybullayev yazır: «Pəhləvi dilində olan bir mənbədə deyilir ki, Aturpakanda Gəncə Ģəhərini turanlı Əfrasiyab tikdirmiĢdir. Bu, «Avesta»da adı çəkilən və iranlıların (farsların) qatı düĢməni sayılan Turan padĢahı Franqrasian adlı Ģəxsdir. Franqrasian «ġahnamə»də Əfrasiyab adlandırılmıĢdır. Çox güman ki, Franqrasian Əfrasiyab adının yazılıĢ formasıdır. Əfrasiyab türkcə abra -«xilas edən», «qoruyan», «saxlayan», «xeyir verən», «böyük xidmət göstərən», «ehtiyacdan qurtaran» sözündən, -ci (-çi) Ģəkilçisindən və əp, əb - «bacarıqlı» «mahir», «fərasətli», «iĢcil» sözündən ibarət addır. «Əfrasiyab» türkcə «Abrasiyab» adının farslaĢdırılmıĢ formasıdır və tədqiqatçıların bu adı farsmənĢəli saymaları qondarmadan baĢqa bir Ģey deyil (8, 159). Əlbəttə, sözlərə xüsusi açar salmaq istedadı olan, dil materialları əsasında Azərbaycan tarixində bir çox mətləbləri yerinə qoyan Q. Qeybullayevin bu sahədəki xüsusi qabiliyyətini göstərməklə yanaĢı etiraf etməliyik ki, yalnız təkcə sözlə, onu çək-çevir edib çözələməklə həmiĢə düzgün nəticəyə gəlmək mümkün olmur. Burada adın, sözün təkcə Ģəkli tərəfləri ilə deyil, onun tarixi ilə bağlı, yeni məna kəsb etməsi ilə əlaqədar əlavə məlumatlar nəzərə alınmalıdır. Biz burada Q. Qeybullayevin Əfrasiyabın Ģəxsiyyəti ilə bağlı çox dəyərli ehtimalın sonraya saxlayıb ad haqqındakı mülahizələrini elmi müddəa kimi qəbul edə bilmirik. Bu barədə B. Q. Qafurovun mülahizəsinə nəzər salaq. Əfrasiyabın farsca səslənməsinə baxmayaraq o da bu adı indiki deyimdə olduğu kimi qəbul etmir. B: Q. Qafurovun «Taciklər» kitabının 22-ci səhifəsində bir qeydi vardır: «V. A. LifĢite belə güman edir ki, Əfrasiyabın Soqdca ilk adı «ParĢivan» olmuĢdur. (Bu sözün hərfi oxunuĢu «Qara çayın üzərində»dir). Sonra o, Tacikcə «Parsiyab» Ģəklində tələffüz olunmuĢdur. Daha sonrakı yüzilliklərdə isə Əfrasiyab kimi baĢa düĢülmüĢdür». Bu qeyddən görəsən məqsəd nədir? Min illər ərzindəki Əfrasiyab deyiminə kölgə salmağın mənası nədir? Axı, həmin adın özü irandillilərə məxsusdur. Məsələ burasındadır ki, Əfrasiyab (Tur Frasiak) əfsanəvi hesab edilən (əslində real tarixi Ģəxsiyyət olan) ulu türk həkmdarı Alp Ər-Tonqaya irandillilərin verdiyi addır. «Əfrasiyab qədim iranlıların Ģər, pislik ilahilərinə verdikləri addır» (25, 37). Guya Əfrasiyab «allahların məkanını divlərin ocağına çevirmiĢdir» (6,287). Bu adın ona pislik niyyəti ilə verilməsinə baxmayaraq Alp Ər-Tonqa hər iki adda ġərqdə ululuq, yüksəklik, yenilməzlik, qüdrət, müdriklik simvolu kimi anılmıĢdır. Hətta irandilli əsərlərdə belə münasibətdən asılı olmayaraq Əfrasiyab qüdrəti etiraf olunur. «Avesta yaĢtlarında daxların qəhrəmanları əjdəhanı... məhv 57
edən KereĢasp və qüdrətli Ġran Ģahına qarĢı mübarizə aparan əfsanəvi Əfrasiyab tərənnüm olunur» (17,51). Zənnimizcə, B. Q. Qafurovu narahat edən irandeyimli Əfrasiyab sözünün arxasında böyük türk Alp Ər-Tonqanın dayanmasıdır. Əgər Əfrasiyab Ģəhəri o türkün adı ilə bağlansa, Qafurovun «Orta Asiya və Qazaxstanın ta qədimlərdən irandillilər ərazisi olması» barədə konsepsiyası zərbə altında qalır. Çünki Alp Ər- Tonqa-Əfrasiyab haqqındakı deyimlərdə onun böyük qurucu olmasına Ģəhadət verən məlumatlar çoxdur. Qədim mənbələrdə Buxara qalasının SiyavuĢ və Əfrasiyabın əfsanəvi dövrlərində tikildiyi qeyd olunur (17, 178). «Adurbayaqan tərəflərdə Qanzak Ģəhərini Turallı Əfrasiyab tikdirmiĢdir» (18, 6). Görkəmli tədqiqatçı ġamil SəmĢidovun «Millət» qəzetinin 20. IX. 1994-cü il tarixli nömrəsində dərc etdirdiyi «Millətimiz və milli dilimiz haqqında» adlı məqalədən parçanı olduğu kimi verməyi lazım bilirik: «Bəzi mənbələrdə antik türk sərkərdəsi Alp Ər-Tonqanın prototipi, «ġahnamə» qəhrəmanı, Turan padĢahı həmin Əfrasiyab Azərbaycanın Naxçıvan Ģəhərinin banisi kimi qeyd olunmaqdadır. XVI əsrin ən məĢhur türk coğrafiyaĢünası Evliya Çələbi «səyahətnamə»sində yazır: «Naxçıvan-Azərbaycan hüdudunda baĢqa xanlıqdır ki, xanı çox əsgərə malikdir. Bu Ģəhəri zamani-qədimdə Ģah Əfrasiyab bina etmiĢdir ki, hala əjdadlarının mədfun olduğu qübbələr nümayandır». «Divani-lüğəti türk»də deyilir: «Barçuk Ģəhəri Əfrasiyabın Ģəhəridir» (I c., s. 381). Bütün bunlar böyük hökmdar və sərkərdənin həm də böyük qurucu olması barədə təsəvvür hasil etməyə imkan verir. Alp Ər Tonqaya öz xalqına sonsuz məhəbbətini izhar etməsinə dair fikirlər də isnad edilir. L. N. Qumilyov yazır: Tarixçi Fəxrəddinə görə, Türklərin padĢahı son dərəcə müdrik və ağıllı adam kimi tanınan Əfrasiyabın kəlamları içərisində belə bir kəlam da var: «Türk balıqqulağı içərisindəki mirvarini xatırladır; nə qədər ki, öz qınındadır heç bir qiyməti yoxdur. Lakin balıqqulağının içindən çıxan kimi o, qiymətə minir. PadĢahların taclarını, Ģahzadə xanımların boyun-boğazlarını və qulaqlarını bəzəyir» (10, 177). ĠĢ belə gətiribdir ki, türklərə bu qədər yüksək qiymət verən ulu hökmdar Alp Ər-Tonqaya onlar da öz məhəbbət, ehtiram və sədaqətlərini müxtəlif yollarla izhar eləyiblər. Türk dünyasının sonrakı dövrlərdə ən müqtədir qəhrəmanlarının məhz Alp Ər-Tonqa soyuna mənsub olmaları barədə mülahizə və fikirlər meydana çıxıb. ġamil SəmĢidov «Millət» qəzetinin həmin nömrəsində deyir: «Akademik V. V. Bartold Əfrasiyab nəslinin hələ monqol hakimiyyəti dövründə qədim Türküstanda davam etməsini qeyd edərək yazır ki, Türküstanda 500 il (840-1212) hakimiyyət sürmüĢ Qaraxanlar özlərini ancaq türk və Əfrasiyab nəsli hesab edirdilər... səlcuq
Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|