Amr b. MÜRre 4 Bibliyografya 4

B) Peygamber'den Sonraki Gelişmeler.

Medine anayasası müslümanlarla yahu­diler ve diğer din mensupları arasında yapılmış bir antlaşma mahiyetinde ol­duğundan Medine'de müslümanlardan başka bir cemaatin kalmadığı Asr-ı sa-âdet'in son dönemlerinden itibaren bu anayasa tarihî bir metin haline gelmiş­tir. Bunun yerine İslâm devletinin kuru­luş ve işleyiş esaslarını belirleyen yeni bir metnin ortaya konmayışı, İslâm hu­kukunun genel yapısı ve oluşum döne­mi şartlarıyla ilgilidir.

İslâm hukuku esas itibariyle iki temel kaynak olan Kitap ve Sünnet'in yorumlanmasıyla ortaya konmuş, bu iki kay­nakta aranan bir hükmün bulunmadığı durumlarda da icmâ. kıyas, sahabe fet­vası, istihsan, maslahat, örf gibi diğer kaynaklardan faydalanılmıştır. İlk iki kay­nakta bulunan hukukî esaslar devletin esas teşkilâtı ile ilgili olsun veya olma­sın temel kanun, bir nevi anayasa veya temel prensipler görünümündedirler. Bu hukukî esasların devletin esas teşkilâ­tıyla ilgili olanlarını yalnız bu sebeple di­ğerleri üzerine çıkarmak ve onlara hiyerarşik bir üstünlük tanımak mümkün değildir. Bu yüzden Kitap ve Sünnet'ten ayrı olarak bütün kanunların üzerinde bulunan ve bu kanunların uymak zo­runda olduğu bir anayasa düzenlemesi. İslâm hukukunun tabii gelişmesinin so­nucu olarak ortaya çıkmamıştır. İslâm hukuku teşekkül dönemlerinde, devlete bağlı bir yasama organının faaliyetleriy­le değil müctehid hukukçuların devlet­ten bağımsız, serbest ilmî çalışmalarıy­la ortaya konmuştur. Bu sebeple sade­ce anayasa hukuku alanında değil hu­kukun diğer alanlarında da bu dönem­de devlet tarafından kabul edilen ve yürürlüğe konulan resmî bir kanun met­ni mevcut değildir. Bunun yerine ser­best ictihadlarla oluşan hukuk kuralla­rı, ilk asırların tedvin faaliyetleri sonucu meydana getirilen fıkıh eserleri içerisin­de yer almıştır. Fıkhın bu şekilde ted­vin edilmesi de dört halife döneminden sonradır. Resmî kanun metinleri ise an­cak XIX. yüzyıldan itibaren klasik hukuk kitaplarındaki esasların kanunlaştırılma­sı şeklinde ortaya çıkmaya başlamıştır. İşte bu sebeple Hulefâ-yi Râşidîn döne­minde Medine anayasasının yerine geç­mek üzere hazırlanmış yazılı bir metin­le karşılaşılmamaktadır. Ne var ki bu durum, İslâm hukuk düzeninde devle­tin genel yapısını, organlarını, bunların işleyişini ve birbirleriyle ilişkilerini düzen­leyen esasların bulunmadığı anlamına da gelmez. Nitekim Hz. Peygamber'in ölü­münden hemen sonra Benî Sâide çarda­ğında toplanan sahabenin Resûlullah'ın yerine geçecek devlet başkanını belirle­me problemiyle meşgul olmalarından da anlaşılacağı üzere, devlet başkanını seç­me ve buna bağlı olarak İslâm anayasa esaslarını belirleme yolundaki çabalar çok erken dönemlerden itibaren başlamıştır. Dört halife döneminde de gerek halifenin tayin usulüyle gerekse İslâm anayasasının diğer problemleriyle ilgili olarak sonraki müctehidlere ışık tuta­cak uygulamaların ortaya çıktığı bir ger­çektir. İşte İslâm hukukçuları Kitap ve Sünnet'te yer alan ve daha çok genel prensipler niteliği taşıyan hukukî esas­lar ile dört halife döneminin uygulama­larını göz önüne alarak İslâm anayasa esaslarını ortaya koymaya çalışmışlar­dır. Bu esasların belirlenmesinde ayrıca Hz. Osman'dan itibaren başlayan ve Abbâsîler'in idareyi ele geçirmelerine ka­dar devam eden olayların, müctehidlerin yaşadıkları siyasî ortamın ve bağlı bulundukları mezheplerin de önemli ölçüde rolü bulunduğunu unutmamak ge­rekir. Bundan dolayı özellikle müctehidlerin içinde bulundukları siyasî şartlar değiştikçe ictihadların da değiştiği görülmektedir. Devlet başkanının Kureyş kabilesinden olması şartı ile aynı anda iki devlet başkanının olamayacağı kura­lı buna örnek olarak gösterilebilir. İlk dönem hukukçuları halifenin Kureyş'ten olacağı ve aynı anda iki halifenin bulu­namayacağı konusunda tereddüt etmez­ken sonraki dönemin bazı hukukçuları halifenin Kureyş'ten olma şartına karşı müsamahakâr davranmaya başlamış ve özellikle Endülüs Emevi Devleti'nin or­taya çıkmasından sonra belirli şartlarla İslâm ülkesinde iki devletin ve iki devlet başkanının bulunabileceğini kabul etmiş­lerdir. Şia'nın, devlet başkanlığını (ima­met) dinin rükünlerinden biri olarak ka­bul etmesi, ilk dönem siyasî olaylarının ardından ortaya çıkan dinî-siyasî fırka­lar kelâmcıların da konu üzerinde dur­malarına yol açmış ve dolayısıyla devlet başkanlığı çerçevesinde de olsa İslâm anayasa esaslarının belirlenmesinde hu­kukçular kadar kelâmcılar da rol oyna­mışlardır. Böylece yazılı bir anayasa met­ni olmamakla birlikte ilk asırların dinî, siyasî ve hukukî şartları çerçevesinde İs­lâm anayasa esasları büyük çapta belir­lenerek kelâm ve fıkıh kitapları içinde yer almaya başlamıştır.

İslâm hukukçuları bu alandaki görüş­lerine dayanak teşkil etmesi bakımından dört halife dönemiyle sonraki dönemle­ri birbirinden dikkatle ayırmışlardır. Ge­nellikle kabul edildiğine göre bu iki dö­nemin ayırt edici özelliği, birincisinde İs­lâm anayasa esaslarına uygun bir hilâ­fet düzeninin, ikincisinde ise veraset esasına dayalı bir saltanat sisteminin hâkim olmasıdır. Bu bakımdan Emevîler ve Abbasîler döneminde devlet idare­siyle ilgili uygulamalar, fakihlerin huku­kî değer atfettiği bir anayasa teamülü haline hiçbir zaman gelmemiştir. Sünnî hukukçular, sadece dört halife dönemi­nin kendi ictihadları için esas teşkil et­mesi konusunda Hz. Peygamberin, “Hi­lâfet otuz yıldır, ondan sonrası saltanat­tır” ⁵²⁰ mealindeki ha­disine de dayanmaktadırlar. Teftâzânî, Abbasî halifelerini saltanat grubuna sok­mamak maksadıyla hadiste zikredilen hilâfetin, ittifakla biat alan ve hiçbir muhalefetle karşılaşmayan kâmil bir hilâfet olduğunu söylemekte ⁵²¹ böylece bir “kâmil hilâfet-nâkıs hi­lâfet” ayırımını gündeme getirmektedir. Çağdaş hukukçulardan Senhûrî de bu ayırımı benimsemekte, seçimle kurulan ve halifede aranan şartların gerçekleş­tiği hilâfete kâmil, böyle olmayana da nakıs hilâfet adını vermekte ve bu ayırı­ma birtakım hukukî sonuçlar bağlamak­tadır. ⁵²²

İslâm devlet idaresinde Emevîler'le başlayan dönem anayasa hukukuna iki yönden menfi tesir etmiştir. Birincisi, anayasa esaslarının belirlenme aşama­sında Emevîler'le hilâfet döneminin so­na erip saltanatın başlaması, bu hukuka esas teşkil edecek uygulamaların dört halife dönemi gibi kısa bir zamanla sı­nırlı olması sonucunu doğurmuştur. İkin­cisi ise, Emevîler'le gelen fiilî saltanat idaresi ortaya konacak hukukî esasların uygulama şansını azalttığından, İslâm hukukçularının uygulama şansı olmayan bir alanda teorik esaslar ortaya koyma yerine mesailerini uygulama şansına sa­hip bulunan muamelât, ukübat gibi di­ğer alanlarda yoğunlaştırıp anayasa hu­kuku alanıyla yeteri kadar ilgilenmeme­lerine sebep olmuştur. Bu durumu ilk dönemlerde yazılan fıkıh eserlerinde gör­mek mümkündür. Bununla birlikte ke­lâmcıların imamet konusuyla yakından ilgilenmelerinin hukukçuların bıraktığı boşluğu belirli ölçüde doldurduğunu söy­lemek mümkündür. İslâm devletinin te­mel yapısı, bu şekilde belirlenen İslâm anayasa hukuku esasları çerçevesinde şekillenmiştir.
II) İSLAM ANAYASA ESASLARI
A) İslâm Devletinin Temel Yapısı.
1) Devlet Başkanı.
İslâm devlet teşki­lâtı esas itibariyle devlet başkanına (ha­life, imam) dayanmaktadır. Zaman için­de vezâret ve divan gibi bazı yardımcı kurumlar ortaya çıkmışsa da bunlar ba­ğımsız değil bizzat devlet başkanının ira­desiyle kurulan ve ona bağımlı olan ku­rumlardır.
a) Vasıfları:
Devlet başkanında bulun­ması gereken vasıflardan ilim. adalet, kifayet, duyu organlarının ve diğer uzuv­larının sağlıklı olması gibi hususlar üze­rinde âlimler genellikle görüş birliğine varmışlardır. İlim vasfının ictihad dere­cesinde olması gerekmektedir. Duyu or­ganlarının ve diğer uzuvlarının sağlıklı olmasından ise hilâfet görevini yürüt­mesine engel olacak sağırlık, dilsizlik, körlük, topallık gibi arızaların bulunma­ması anlaşılmıştır. Bunların dışında ha­lifede bulunması gereken bazı vasıflar daha vardır ki bunlar hukukçularla ke­lâmcıların ciddi görüş ayrılıklarına düş­mesine sebep olmuştur. Bu vasıflardan biri halifenin Kureyş kabilesine mensup olmasıdır. “Bu iş (yöneticilik) yeryüzünde insanlardan iki kişi kalıncaya kadar Kureyş'tedir” ⁵²³ "Emîrler Kureyş'tendir" ⁵²⁴ ve benzer anlamdaki hadislere, ayrıca Benî Sâide çardağında Hz. Ebû Bekir'in, “Bu ümmet Kureyşe mensup olmayan bir halifeyi kabul et­mez” diyerek Sa'd b. Ubâde'nin halifeli­ğine karşı çıkmasına dayanarak özellik­le ilk dönem âlimleri halifenin Kureyş'­ten olması gerektiğini ileri sürmüşler­dir. Esasen Emevî, Abbasî ve Endülüs Emevî devletlerinde halifeler fiilen Ku­reyş'ten olmuş, Fâtımîler bile Kureyş so­yundan geldiklerini iddia etmişlerdir. Ha­ricîler ise baştan itibaren halifenin Ku­reyş'ten olma şartına karşı çıkmışlardır. Onlar bir taraftan bunun İslâm'ın eşit­lik anlayışına ters düştüğünü söylerken diğer taraftan da Hz. Ömer'in Kureyş'ten olmayan Salim için, “Huzeyfe'nin azatlı­sı Salim sağ olsaydı onu yerime bırakır­dım” tarzındaki sözünü delil olarak göstermişlerdir. İlk Mu'tezile âlimleri Hâri­ciler gibi düşünmekte iken müteahhir dönem Mu'tezilîler'i bu konuda Kureyş'e öncelik tanımışlardır. Şiîler ise halifenin Kureyş'ten olmasını yeterli görmemiş, onun aynı zamanda Ehl-i beyte men­sup bulunmasını da şart koşmuşlardır.

Daha sonraki dönemlerin siyasî geliş­meleri ve Abbasî hilâfetinin sona erme­si, ilim adamlarını devlet başkanının Ku­reyş'ten olma şartı üzerinde tekrar dü­şünmeye sevketmiş, İbn Haldun başta olmak üzere bazı hukukçu ve kelâmcı­lar bu şartı artık aramamaya başlamış­lardır. Bu konuda özellikle İbn Haldun'un yorumu dikkat çekicidir. O halifenin Ku­reyş'ten olma şartını ve bu şartın daya­nağı olan hadisi, Kureyş'in Hz. Peygam­ber döneminde sahip olduğu asabiyet* ile izah etmeye çalışmıştır. Buna göre müslümanların bir makama (hilâfet ma­kamı) itirazsız bağlanabilmesi için o ma­kamda bulunanların asabiyete sahip bir gruba dayanması gerekir. Başlangıçta Kureyş buna sahipti ve bu sebeple Hz. Peygamber ile Hulefâ-yi Râşidîn döne­minde devlet başkanının Kureyş'ten ol­ması istenmiştir. Bugün Kureyş bu du­rumunu kaybettiğine göre artık halife­nin onlardan olması gerekli değildir. Bunun yerine halifenin müslüman toplum­ların etrafında toparlanacağı güçlü bir asabiyete sahip kavim veya milletten ol­ması gerekir. ⁵²⁵

Üzerinde çok tartışılan diğer bir va­sıf, halifenin çağdaşlarının en faziletlisi olmasıdır. Sünnî âlimlerin büyük çoğun­luğu bu şartı kabul etmekle beraber bu­nu tesbitin mümkün olmaması veya en faziletliyi seçmenin mevcut şartlar için­de fitneye sebep teşkil etmesi halinde daha az faziletlinin seçilmesinde de bir mahzur bulunmadığı görüşünü savun­muşlardır. Yine bu gruptaki âlimlere göre fazilet bakımından daha aşağı se­viyede olan birinin seçilmesinden son­ra üstün durumda bulunanın ortaya çık­ması seçilenin hilâfetini geçersiz kılmaz. Haricîler, Mu'tezile'nin bir kısmı ve Zeydîler dışındaki Şiîler en faziletli olanın seçilmesini şart koşmuş, bu niteliği ta­şıyan varken taşımayanın seçilmesini ca­iz görmemişlerdir. Zeyd’ler ise bu konu­da Ehl-i sünnetle aynı görüşü paylaşmaktadır. Fazilet şartı üzerinde teoride fazlaca durulmuş olmakla birlikte uy­gulamada buna ne derece uyulduğu ve en faziletlinin tesbitinde hangi kriterle­rin kullanıldığı ayrıca düşünülmeye de­ğer bir husustur.

Kısmen tartışmaya konu teşkil eden diğer bir vasıf da halifenin erkek olma­sıdır. Hâricîler'in dışındaki mezhepler bu noktada görüş birliği halindedirler. Âlim­lerin bu içtihadı, “Yönetimlerini kadına tevdi eden bir millet dirlik göremez”. ⁵²⁶ mealindeki hadise ve kadının namazda erkeklere imam ola­mayacağı esasına dayanmaktadır. Çağdaş araştırmacılardan Muhammed Hamîdullah ise kadının hilâfetini yasakla­yan dinî bir hükmün bulunmadığını ileri sürmekte ve geçmiş İslâm hukukçuları­nın bunu caiz görmemesini, dinî delille­re dayalı olmaktan ziyade zamanın ge­nel telakkisine paralel şahsî kanaatleri­ne bağlı bir hüküm niteliğinde görmek­tedir. Ona göre Kur"ân-ı Kerîm’de Sebe melikesinden bahsedilmesi ve onun hü­kümdarlığının kınanıp reddedilmemiş ol­ması, kadının devlet başkanlığı konu­sunda bir yasağın bulunmadığını gös­termektedir. ⁵²⁷ Yukarıdaki ha­disin. Hz. Peygamberin Sâsânîler'e gön­derdiği elçinin çok kötü muamele gör­mesi ve bu sırada imparatorun ölüp ye­rine kızının geçmiş olması gibi özel bir olaya bağlı olduğunu söylemek de müm­kündür. ⁵²⁸