Anab L m dali
Yüklə 4,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
37 bilinçsiz bir şekilde kazandığımız alışkanlık, karakter veya mizaçtır. Bu anlamda yatkınlık teorisi, bir değer biçme teorisi olmaktan ziyade bir değer verme teorisidir. Çünkü yatkınlık teorisinde bireylerin olaylara, durumlara veya olgulara bir değer yüklemesi söz konusu değildir. Her durum, değerini açıkça içinde taşır. Bu yüzden şahıslar, ahlâkî durumla karşılaştıklarında hazır değer yargısını bulmaktan başka bir şey yapmazlar. Bu anlamda yatkınlık ve eğilimle ilgili görüşler, iki ahlâk teorisinin iki ayrı niteliğidir. Eğilim, daha ziyade sonuççu bir terimken; yatkınlık, deontolojik bir terimdir. Gilbert Ryle (1900–1976), sigara içmenin alışkanlık haline gelmesini bir yatkınlık olarak görür. Ancak Ryle, eğilimle yatkınlık arasında bir farka dikkat çekmez ve eğilimle yatkınlığı aynı anlamda kullanır. Ryle’a göre alışkanlıktan dolayı sigara içmek, bir yatkınlık ve eğilimdir. 92 Bir şeye değer biçmenin eylem mi yoksa yatkınlık mı olduğu açısından bakıldığında eğilimle yatkınlık arasındaki fark ortaya çıkar. Ali ve Ahmet’in şu anda sigara içtiğini düşünelim. Ali, sürekli sigara içen birisidir. Ahmet ise sigara içicisi değildir. Ahmet’in içici olmadığı halde şu anda sigara içmesi, ondaki sigara içme eğiliminden kaynaklanır. nsanların duygusal yoğunluk yaşadığı bir anda (örneğin sinirlendiğinde) içici olmamalarına rağmen sigara içmeleri, bir eğilimi ifade eder. Bu durumdaki bir kişi için sigara içmek bir alışkanlık/yatkınlık değildir, sadece bir eylemdir. Eğilimlerimizin aksini yapmamız kolaydır; ancak yatkınlıklarımızın tersini yapmak zordur. Eğilimle yatkınlık arasındaki fark, ahlâkî bir kararın bizde hazır halde bulunmasıyla veya bulunmamasıyla ilgilidir. Örneğin, tüm insanların suç işlemeye eğilimli olduklarını söyleyebiliriz. Ancak tüm insanların suç işlemeye yatkın olduklarını söyleyemeyiz; yalnız sürekli hırsızlık yapan bir kimse için çalmanın bir yatkınlık olduğunu söyleyebiliriz. Yatkınlıkta insanlar bir şeyi yapmaya hazır halde bulunurlar; uygun bir ortam belirdiğinde bizdeki yatkınlık kendiliğinden ortaya çıkar. Örneğin, bir uçurumun kenarında dururken aşağı düştüğümüzde zarar göreceğimizi bir yatkınlık olarak biliriz. Veya buzlukta bulunan donmuş etin, masanın üzerine çıkardığımızda çözüleceğini bir yatkınlık olarak biliriz. Bu bilgiler/inançlar bizde hazır halde bulunurlar ve uygun zaman geldiğinde düşünmeksizin 93 bizi davranışa sevk ederler. Çünkü bu kararlar, artık bizim bir mizacımız haline gelmiştir. Ancak bu farka rağmen eğilimlerimiz bir yatkınlık haline gelebilir. Örneğin çalmama eğilimimiz, çalmamak şeklinde bir yatkınlığa dönüşebilir. Nitekim Aristoteles ve slam filozofları ahlâkî eylemi, böyle bir yatkınlık, alışkanlık durumundan ortaya çıkmış eylemler olarak görürler. Onlara göre bizden bir alışkanlık, bir 92 Gilbert Ryle, The Concept of Mind, Barnes & Noble, New York, 1969, s. 117. 93 Bazı yazarlar, “zamanı geldiğinde” yerine “bir takım elverişli (appropriate) şartlar yerine geldiğinde” ifadesini kullanır. Teo Grünberg, “Temel Önermeler”, Felsefe ve Felsefî Mantık Yazıları, YKY, stanbul, 2005, s. 29. Oysa yatkınlık, şartların elverişliliğini değerlendirmeyi dışlayan bir durumdur. O, zamanı geldiğinde kendiliğinden veya düşünmeden ortaya çıkan bir şeyi ifade eder. 38 yatkınlık olarak çıkmayan davranışlar, iyi neticeler verse de ahlâkî olarak nitelenemez. Ahlâk, herhangi bir akıl yürütmeye başvurmadan insandan kolaylıkla fiillerin çıktığı yerleşik bir durumdur. 94 Yine Aristoteles’e göre ahlâkî yargılar, bireylerin anlık kararları değildir; benimsenmiş, özümsenmiş ve karakterimizin bir parçası haline gelmiş yargılardır. 95 Ahlâk felsefesinde eğilim ve yatkınlıktan farklı olarak üçüncü bir kavrama daha başvurulur: seçim veya aynı anlama gelen tercih. Buna göre değer biçme, iradî bir durumdur. Tercih (volition/will), ne bir eğilim/eylem ne de bir yatkınlık durumudur. Yatkınlık, davranışlar konusunda bir hazır bulunmayı ifade ederken eğilim, basit bir refleks veya eylemi ifade eder. Tercih ise bir bilinç/şuur durumu olarak kabul edilir. O, bir durum olması açısından yatkınlığa, karar verme anlamında da eğilime benzer. Ancak onda yatkınlıktan farklı olarak karar eylemi, eğilimden farklı olarak da yüksek bir bilinç durumu vardır. 96 Seçim, bir eylemi ifade eder; ancak değer biçmenin bir seçim olup olamayacağı üzerinde düşünmek gerekir. Seçimle ilgili iki sorun ortaya koyabiliriz: 1. Seçim yapmak ne demektir? 2. nsanlar seçim yaparak karar verirler mi? Bilişsel anlamda seçim, iki veya daha fazla alternatif arasından bizim için hangisinin uygun olduğuna karar vermektir. Burada daha önceki bilgilerimiz, seçme nedenlerimiz olur ve bu yüzden bilişsel anlamda seçme, rasyonel bir eylemdir. Birçok imkân karşısında kaldığımızda nedene dayalı olarak veya akıl yürütme ile yaptığımız seçim, bir bilinç durumunu ifade eder. 97 Diğer taraftan bizim alternatifler arasından yaptığımız her tercih, hiçbir nedene dayanmıyor veya akıl yürütmelerden kaynaklanmıyor olabilir. Jean Buridan (1295–1358), iradenin bilişsel bir şey olduğunu ileri sürenleri eleştirmek için bir eşek örneği vermişti. Bir eşeğe cinsi, miktarı, rengi, şekli aynı olan eşit mesafede iki ayrı yem kabı koyuluyor. Eşek, bu kaplardan birini tercih etmek için daha fazla bir neden bulamadığı için bir seçim yapamıyor ve acından ölüyor. 98 Buridan’a göre seçme, bilişsel bir şey değildi. Aristoteles, iki tür seçimin olduğundan bahseder. Birincisi bilişsel veya düşünülüp taşınılan seçimler, ikincisi ise hazzın yönlendirdiği seçimlerdir. 99 Dolayısıyla, bilişsel nedenlerin bizi yönlendirdiği şeyi tercih edebileceğimiz gibi o şeyin aksini de tercih edebiliriz; aynı şekilde hazzın bizi yönlendirdiği şeyleri tercih edebileceğimiz gibi o şeyin 94 Muhammed b. Ali Cürcânî, et-Ta’rifât, “hulk” maddesi, Darü'l-Kütübi'l- lmiyye, Beyrut, 1983, s. 101. 95 Aristoteles, Nikomakhos’a Etik, 1106a/10. 96 Ali Osman Gündoğdu, “Aksiyon Felsefesi”, Felsefe Dünyası, sayı 11, 1994, Ankara, s. 37. 97 Necati Öner, nsan Hürriyeti, Vadi yay., Ankara, 1995, s. 15. 98 Age. , s. 20. 99 Aristoteles, age., 1113a/30. Aristoteles, ikincisinin ahlâkî olmadığını savunur. Tüm seçimler iyiyi belirlemez. Ona göre seçimin kendisi ahlâkî değildir. Onlar, bizde yatkınlık olarak bulunduklarında ahlâk î olurlar (bkz. ss. 30-50 arası). Yüklə 4,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|