Anab L m dali
Yüklə 4,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
39 aksini de tercih edebiliriz. Bu anlamda tercihin bir yatkınlık mı yoksa eylem mi olduğuna karar vermek çok zordur. Buna rağmen faydacılığın ve klasik deontolojinin karar biçiminden farklı olarak liberteryenizm, bir seçim teorisi olarak karşımıza çıkar. Değerlerimizi meydana getiren şey, seçimlerimizdir. Eğilimle ortaya çıkan karar veya eylem, niyetli/kasıtlı (intentional) bir eylemdir; yatkınlıktan dolayı yapılan eylem, hazır bulunmuşlukla ilgilidir; iradî bir karar ise gönüllü (voluntary) bir eyleme götürür. Bu ayrımı şöyle bir örnekle daha da belirginleştirebiliriz. ş kence altında ifade veren bir kimseyi düşünelim. Bu kişi, kendisini korumak için yalan söylemesi gerektiğini düşündüğü halde yalan söyleyemiyorsa doğruyu söylemek, bu kişide bir yatkınlık haline gelmiş demektir. Doğruyu söylemek, bir anlamda, kişinin otomatik davranışı haline gelmiştir. Yatkın insan, ondan başkasını yapamayandır. Gerçeğin kendi ağzından değil de başka bir şekilde öğrenilmesi muhtemelken ve sonuçları daha ağır olacakken kişinin doğruyu söylemesi kasıtlı; gerçekten doğruyu söylemesi gerektiğini düşündüğü için böyle yapması da gönüllü/iradî bir eylemdir. Genel olarak işkence altında verilen ifadeler, kasıtlı olur; gönüllü olmaz; çünkü gönüllü kişi, konuşmaya hazırdır. Değer biçme veya verme konusundaki bu üç tarzda da ortak olan bir yön vardır: Ahlâkî karar bir bilinçten çıkar. Çoğu zaman bunu ifade ederken düşünürler, ahlâkî eylemin özgür iradeden çıktığını söylerler. Bu tartışma, özgür iradenin ahlâkî davranış için yeterli olmadığını açıkça gösterir. Doğru olan şey, ahlâkî davranışın bir bilincin ürünü olduğudur. nsanî ayıpların en büyüklerinden biri olan işkenceye maruz kalmış bir kimse, iradeden yoksun demektir; ancak bu kimse için de ahlâkî davranışın mümkün olduğunu söylediğimizde artık özgür irade, ahlâkî davranışın bir şartı olmaktan çıkmış demektir. Bu anlamda bilinç sahibi varlığın yaptığı davranışın ahlâkîliğinden bahsedilebilir. Eğilim, irade ve yatkınlık terimleri, ortak olarak bilinç durumunu ifade eder. Ancak bilinç, bunların her birinde aynı şekilde olmaz. rade tam bir bilinç durumunu ifade ederken eğilim daha az, yatkınlıksa daha az bilinç durumuna işaret eder. Ahlâkî yatkınlığın bazı durumları, belli belirsiz bir bilinç halidir. Beşinci kattaki evimizin penceresinden baktığımızı farz edelim. Pencereden düşebileceğimizi ve hayatımızı kaybedebileceğimizi çok az düşünürüz. Ancak yine de pencereye pek yakın durmaz ve aşağıya sarkmayız. Hiç düşünmesek bile aşağı düştüğümüzde zarar göreceğimizi biliriz. Burada çok az bir bilince sahip olmamıza rağmen hayatımızı ve sağlığımızı korumamız, çok güçlü bir yatkınlıktır. Ancak ahlâkî yatkınlık, bu durumu kazanılmış bir beceri ve yetenek olarak görür. Bu anlamda yatkınlığı, doğuştan gelenler (içgüdüsel) ve sonradan kazanılanlar olarak iki sınıfa ayırabiliriz. Quine ve Ullian, yalan söylememenin insanlarda bir eğilim olduğunu ileri sürerler. Bu, insanı memnun eden bir eğilimdir. Ancak kişisel menfaat da insanda bir eğilimdir. Dolayısıyla, ahlâkî davranışın bir eğilimden çıkması, insana tam bir motivasyon 40 veya yaptırım sağlayamaz. Çünkü insanoğlu, ahlâkî olmayan eğilimlere de sahiptir. Bu yüzden ahlâkî eğilim, yeterli bir açıklama değildir. Quine ve Ullian, inançlarımızın –artma ve eksilme göstermelerine rağmen- bir eylem değil bir yatkınlık olduğunu da savunurlar. nanma ve değer biçme, ağır gelişen ve gözlemlenemeyen bir yatkınlıktır. Uygun ortam belirdiğinde belirli biçimde karşılık verebilme yatkınlığıdır; bir tür davranışa hazır olma durumudur. 100 Ancak eğer bir şeye doğuştan yatkın değilsek bizi bir şeye yatkın hale getiren inançlarımızdır. Örneğin çalmanın kötü bir şey olduğuna inanıyorsak çalmama bizde bir yatkınlık haline gelebilir. Bu durumda çalmanın kötü bir şey olduğuna inanan bir hırsızın, çalmaya olan yatkınlığını nasıl izah edebiliriz? Açıkçası çalmanın kötü olduğuna inanan kişide çalmanın yatkınlık olarak kalması mümkün değildir. Onun artık bir eğilim olduğunu söylemek, daha doğrudur. Kasıt veya eğilim terimleri, irade ve yatkınlıktan çok daha farklı bir anlamı içinde barındırır. Kasıtlı eylem veya karar, belirgin bir amaca yönelmiş karar veya eylemdir. Örneğin ahlâkın amacının mutluluk olduğunu söylediğimizde açıkça duygularımızın ve arzularımızın ahlâkî belirleyiciliğini ifade etmiş oluruz. Oysa yatkınlık ve seçim belli belirsiz bir amaç gözetmeyi veya hiç gözetmemeyi ifade eder. Ancak özellikle Aristoteles’in seçimle ilgili söylediklerinden sonra onunla gerçekten neyin kastedildiği çok açık değildir. Seçim, ya bir yatkınlığı ya da bir eğilimi ifade eder. Eğer seçimi sağlayan şey zihinse o bizde bir yatkınlık olarak bulunur. Eğer seçimi sağlayan şey duygusal beklentilerse o bizde eğilim olarak bulunur. Liberal düşünürler, bu iki yaklaşımı çok belirgin bir şekilde savunurlar. Deontoloji, bir yatkınlık teorisi iken sonuççuluk (faydacılık), bir eğilim teoridir. Kant’ın “Eyleme ahlâkî değerini veren şey, ne korku ne de eğilimdir. Yalnızca yasaya saygı güdüsüdür.” 101 derken ifade ettiği şey, ahlâkın bir yatkınlık olduğudur. Eğilim, kişisel beklentilerin karşılanması ve duyguların tatmini için bireylerin almış olduğu anlık kararları ifade eder. Deontoloji ahlâkı ve diğer toplum kurallarını bu tür kişisel tecrübelere bağlamayı uygun görmez. a) Yatkınlık olarak değer: Ahlâk kuralları, kişisel tercih ve eğilimlerimizden bağımsız olarak oluşurlar. Ahlâkî değerler, onların benimsenmesi ve davranış kuralları haline getirilmesiyle oluşur. Ancak değerlerin kabul edilmesi, bizde eylem şeklinde ortaya çıkmaz. Bir şeye değer verme, ağır gelişen ve gözlemlenemeyen bir yatkınlıktır. Bu yatkınlık sayesinde insanlar, uygun ortam belirdiğinde belirli biçimde karşılık verebilme kabiliyeti kazanırlar; bu yatkınlık, bir tür davranışa hazır olma halidir: Değerler, bizde yatkınlık olarak bulunur. 100 Quine ve Ullian, age., s. 17, 51. 101 Kant, age., s. 58. Yüklə 4,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|