Anadolu university journal of art & design cilt / volume sayi / number aralik / december 2016 issn: 2146-7692

185
SANAT & TASARIM DERGİSİ
çavra, pamuk kalıntıları vb. şeyler kullanılarak icat edilmiştir (Öcal, 1971, s. 75). Daha sonra 
hammadde olarak bambu, jüt, ağaç lifi, rami ve kenevir gibi bitkilerden elde edilen ağaçsı lifler 
kullanmaya başlamıştır. Kâğıt Çin’de ambalaj, mendil, tuvalet kâğıdı, üzerine yazma ve resim 
yapma, törensel adaklarda, giysilerde, ev eşyalarında, şapkalar ve uçurtmalarda ve tabii ki basım 
alanında olmak üzere çok çeşitli amaçlar için kullanılmıştır. Fakat Çin’den çok Avrupa kıta-
sındaki uygarlıkların gelişiminde büyük etkisi olmuştur (Dalkıran, 2013, s. 207,208). Kâğıdın 
icadı, düşük maliyet ile kitap üretilmesini dolayısıyla geniş kitlelere ulaşımı sağlayarak kültür 
tarihinde önemli bir nokta olmuştur  (Öcal, 1971, s. 77).
İlk basılı kitaplar el yazması kitapların baskı ile üretilmiş halleri gibidir. Bu kitapları basanla-
rın kitaba dair algısı el yazması kitaplar ile sınırlı olduğundan basılı kitapların ilk örneklerinin 
biçimi de el yazması kitaplara benzemekteydi. Sonrasında kitap baskı tekniği gereği yüzyıllık bir 
evrim geçirerek 1550 yıllarına gelindiğinde günümüz basılı kitabının şeklini almıştır (Labarre, 
1994, s. 54).
Matbaacılığın ilk dönemlerinde hurufatın büyük oluşundan dolayı küçük boy kitaplara rast-
lanmaz. Ancak hurufat dökümünden sonra sayfa ölçüsü 85x120 mm, metin ölçüsü ise 56x77 
mm. olan ve minyatür kitap denilen baskılara rastlanmaktadır (Öcal, 1971, s. 145).
Basılı kitapların en eskileri İnkunabel’lerdir. Latincede “beşik” anlamına gelen incunabula/
incunabulum sözcüğünden hareketle Fransızca incunable (inkunabel) “beşik kitap” olarak anıl-
maktadır. Bir kitabın inkunabel olarak adlandırılması, basımcılık tarihinin ilk yıllarından 1500 
yılına dek basılmış olmasını gerektirir. Bu kitaplarda günümüzdeki gibi künye belirten sayfalar 
yoktur. Daha eski eserlerde, bu bilgileri içeren ve kitabın arkasında bulunan hâtime bölümü 
de bulunmamaktadır. Bu yüzden de basım tarihlerinin saptanması zordur (Öcal, 1971, s. 144 ; 
Dalkıran, 2013, s. 211 ; Labarre, 1994, s. 54).
İnkunabel ismi 1500 yılına kadar basılan kitaplar için kullanılırken, eski basılı kitapların 
tümü için, arkaik baskı anlamında “paleotype” terimi kullanılmaktadır. Bu kitapların, basılı 
harflerin çeşitli niteliklerine göre, kitap üzerinde herhangi bir bilgi bulunmasa bile karşılaştır-
ma yöntemiyle asılları belirlenebilmektedir. Bu harfler birbirlerine ne kadar yakın olsalar da 
gösterdikleri ufak farklılıklar ve ince ayrıntılarla ayırt edilebilmeleri mümkündür (Svend, 1999, 
s. 112).
ELEKTRONİK KİTAPLAR
Kitabın sayısal ortamda dönüştüğü yeni formunu tanımlamak için e-kitap, dijital kitap (s.9) 
vb. birçok terim türetilmiş olsa da yaygın olarak e-kitap (elektronik kitap) terimi kullanılmakta-
dır (Chen, 2003). E-kitap ismi ilk bakışta yeni formu oldukça iyi tanımlıyor gibi görünse de bu 
şekilde bir adlandırılma, öncekinden çok farklı özelliklere sahip yeni formun doğru algılanma-
sını olumsuz yönde etkilemektedir. E-kitap terimindeki “kitap” kelimesi ister istemez Kodeks 
formuna dair bir çağrışım ortaya çıkarmakta, böylece yeni kitap formunun özellikleri, gelenek-
sel kitabın özellikleri ile sınırlıymış gibi algılanabilmektedir (Martin & Aitken, 2011, s. 139).

---

186
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
Sayısal ortamdaki tüm kitapları elektronik kitap olarak niteliyor olsak da aslında e-kitap kon-
septleri oldukça çeşitlidir (s.9) Ortam dönüşümü açısından ele alındığında üç çeşit elektronik 
kitap vardır. İlki geleneksel kâğıt formatı temel alınarak elektroniğe dönüştürülmüştür. İkinci 
tür elektronik kitaplar bir CD formatında dijitalleştirilmiş ve daha sonra HTML uyumlu bir 
formata çevrilmiştir. Son olarak ise az sayıda olsa da başından dijital olarak üretilmiş elektronik 
kitaplardır (Chen, 2003, s. 11). 
E-kitapların ilk nesil örnekleri geleneksel kitap içeriğinin sayısal ortama taşınması ile oluş-
muştur. Bu örnekler içeriğin basılı kitaptan olduğu gibi aktarıldığı, Kindle, Sony ve iPad’in 
iBooks okuyucuları gibi e-kitapları egemenliği altında tutan (s.139) okuyucuların görüntüle-
me imkânları ile okuyucuya sunulmasından ibaretti. İlk örneklerde içerik durağan bir arayüz, 
doğrusal bir anlatım ve ayrık sayfalardan oluşmakta, dolaşım da sonraki-önceki sayfaya geçil-
mesi ile sınırlıydı. E-kitapların ilk nesil örnekleri sadece geleneksel kitapların yeni medyaya 
aktarılmış hali olsa da kitabın dağıtımı konusunda yine de işlevsel olmuştur. Blackberry’nin 
PlayBook’u, Motorola’nın Xoom’u ve Apple’nin iPad’i gibi ikinci nesil teknoloji ile üretilen tab-
letler ve e-kitap okuyucu platformlarının yeni ve gözalıcı özelliklere sahip olması e-kitaplar için 
yeni nesil uygulamaların geliştirilmesine fırsat yaratmıştır. Böylece kitabın kendi doğasının ne 
olduğunun yeniden değerlendirilmesi gerekmiştir (Martin & Aitken, 2011, s. 139).
E-kitaplar bundan sonra video, animasyon, hareketli metinler (kinetik tipografi), köprü 
bağlantılar, coğrafik konum bilgileri gibi özellikleri içerebilir hale gelmiştir. Bu özelliklerin bir 
getirisi olarak artık çizgisel bir anlatım yerine, öykü katmanlı bir yapı ile sunulabilmekte, bir 
başlıktan diğerine çizgisel olmayan bir şekilde geçiş mümkün olmaktadır (Martin & Aitken, 
2011, s. 139). İçeriğin sürekli güncellenebilmesi, içeriğinde gelişmiş arama yapılabilmesi, yazı 
boyutunun ayarlanabilmesi, hatta yazıyı sese dönüştürebilmesi, sadece kendi içinde değil web 
sitelerine köprü bağlantılar içermesi, bazı tür e-kitaplarda ise yazının altını çizmek, metni renk 
ile vurgulu hale getirmek, sayfa boşluklarına notlar almak gibi basılı kitaplardaki gibi çalışma 
imkânları sunulması ve hatta e-kitap üzerine alınan notların çevrimiçi olarak kitabın diğer oku-
yucuları ile paylaşılabilmesi gibi daha önce örneği olmayan imkânlar ile e-kitaplar sadece basılı 
yayınların basit elektronik versiyonları olmanın çok ötesine geçmişlerdir (Abott & Kate, 2004, 
s. 1).
SAYISAL OKUMA ARAYÜZLERİ
Sayısal okuma arayüzlerinde yazıya dayanak olarak CRT (Chatode Ray Tube – Katot Işınlı 
Tüp), LCD (Liquid Cyristal Display), OLED (Organic Light Emitting Diode - Organik Işık Ya-
yan Diyot) ve e-kâğıt (e-paper) ekranlar gibi çeşitli görüntüleme teknolojileri kullanılır. Sayısal 
okuma yüzeylerinde ekran teknolojisine ait görüntü kalitesi, metnin ne kalitede görüntülene-
ceğini belirler. Metnin görüntülenme kalitesi ise tipografik açıdan kitap tasarımını doğrudan 
ilgilendirmektedir.
E-kâğıt terimi incelik, esneklik, güneş ışığı altında okunabilirlik, yüksek kontrast (ekran net-

---