Anar İsayev Ramil Rəhimov

 
50 
 
Roma imperiyasının yaranması və süqutu (e.ə. 30 – e. 476) 
 
I vətəndaş müharibəsi (e.ə 49). Yuli Sezarın Romada hakimiyyəti ələ keçirməsi (e.ə 49-44) 
Spartak  üsyanı  yatırıldıqdan  sonra  Romada  hakimiyyət  uğrunda  mübarizə  gücləndi.  Mübarizə,  əsasən  sərkərdələr  - 
Krass,  Pompey  və  Yuli  Sezar  arasında  gedirdi.  Konsulluq  müddəti  bitdikdən  sonra  Senat  Sezarı  Romadan  uzaqlaşdırmaq 
üçün  onu  Qalliyanın canişini  təyin etdi.  Sezar Qalliyaya  canişin təyin edilərkən  Qalliyanın yalnız cənub hissəsi romalılara 
məxsus idi. Qalların müqavimətini qıran Sezar  isə bütün Qalliyanı Romaya tabe etdi. Yuli Sezar Qalliyanın işğalından sonra 
sadiq qoşununa arxalanaraq Romada hakimiyyəti ələ keçirmək fikrinə düşdü. Bu məqsədlə Sezarın qoşunları e.ə. 49-cu ildə 
Roma  üzərinə  hərəkət  etdi.  Sezarı  ya  Roma  üzərində  hakimiyyət,  ya  da  rüsvayçı  qətl  gözləyirdi.  Lakin  Sezar  xeyli 
düşündükdən sonra, «Püşk atılmışdır!» deyib Romaya doğru irəlilədi. Sezara qarşı hərəkət edən senat qoşunlarına Pompey 
başçılıq edirdi.  
Sezarın  qoşunları  müqavimətə  rast  gəlmədən  Romanı  və  bütün  İtaliyanı  tutdu. Sezar 
Pompeyin  ordusunu  darmadağın  etdi.    Senat  qoşunlarına  başçılıq  edən  Pompeyin  Sezara  qarşı 
müqavimət göstərməyərək  Romanı tərk  etməsinin və Sezarın Romanı müqavimətsiz tutulmasının 
səbəbi  o  idi  ki,  Sezar  o  qədər  cəld  hərəkət  etdi  ki,  Rompey  Romanın  müdafiəsini  təşkil  edə 
bilmədi.
 
Sezar  tərəfdarları  ilə  Pompey  tərəfdarları  arasında  vuruşmalar  Romada I  vətəndaş 
müharibəsi adlanır. 
Yuli Sezar (e.ə 49 – e.ə 44) Romada ali hakimiyyəti ələ aldıqdan sonra senat onu ömürlük 
diktator elan  edərək  imperator titulunu  verdi.  Lakin,  Yuli  Sezar  Romada  respublikaya  son 
qoymadı.  Qədim  Romada  Sezara  padşah  kimi  ehtiram  göstərilirdi.  Yuli  Sezara  padişah  kimi 
ehtiram göstərilməsini aşağıdakı faktlar da sübut edir: 

 
Metal pullar üzərində Yuli Sezarın şəklinin həkk olunması. 

 
Yuli Sezarın heykəllərinin allahların heykəlləri ilə yanaşı qoyulması. 
Lakin, Sezarın Romada təkbaşına hakimiyyəti uzun sürmədi. Senatorların bir hissəsi Sezara 
sui-qəsd təşkil etdi. Sezarın sui-qəsdinə yaxın dostu Brut başçılıq edirdi. E.ə 44-cü ildə Sezar sui-
qəsd nəticəsində öldürüldü.
 
 
 
 
 
 
II vətəndaş müharibəsi. Romanın imperiyaya çevrilməsi 
Sezarı öldürən qəsdçilər özlərinə Romada dayaq tapmadığı üçün buradan qaçmağa məcbur 
oldular. Sezarın öldürülməsindən sonra onun təcrübəli köməkçisi Oktavian, Sezarın bacısı nəvəsi 
Antoni  ilə  qüvvələrini  birləşdirib  Romada  hakimiyyəti  ələ  alaraq  respublikaçılara  qarşı 
mübarizəni  davam  etdirdi.  Nəticədə  Antoni  və  Oktavian  respublikaçıları  məğlub  edərək  Roma 
dövlətinin idarə işlərini öz aralarında bölüşdürdülər: Roma imperiyasını aralarında bölən Oktavian 
və Antoni, birlikdə gəldiyi razılığa görə: 
1.
 
Oktavian Roma şəhərində oturmaqla Romanın  qərb əyalətlərini idarə edirdi. 
2.
 
Antoni  Misirin  paytaxtı  İsgəndəriyyə  şəhərində  oturmaqla  ölkənin  şərq 
əyalətlərini idarə idirdi. 
Lakin zaman keçdikcə Antoni ilə Oktavian arasında ziddiyyətlər gücləndi və bu ziddiyyətlər 
yeni  vətəndaş  müharibəsinə  səbəb  oldu.  Antoni  və  Oktavian  arasında  həlledici  döyüş  e.ə  30-cu 
ildə oldu. Döyüş nəticəsində: 

 
Antoni məğlubiyyətə uğradı və yaşadığı İsgəndəriyyə şəhərinə qayıtdı. 

 
 Oktavianın qoşunları İsgəndəriyyəni tutdular, Misir Romanın əyalətinə çevrildi. 

 
Oktavian  Romanın  şərq  və  qərb  əyalətlərinin  tək  hakimi  oldu  və  təkbaşına  Romada 
hakimiyyətini yaratdı. 
Beləliklə, Romada II vətəndaş müharibəsi Oktavianın Antoni üzərində qələbəsindən sonra başa çatdı. 
 
İmperator elan edilmişdir
 
 
Respublikanı qoruyub saxlamışdır 
 
Qalliyanı özünə tabe etmişdir
 
 
Muzdlu ordu yaratmışdır
 
 
 
Yuli Sezar  
 
 
 
 
 
Yuli sezar 
 
 
 
Sezarin öldürülməsi 
 
 
 
Oktavian  Avqust 
 
 
 
Antoni 
 
 

---

 
51 
 
Oktavian Avqustun hakimiyyəti 
Oktavian Avqustun hakimiyyəti (e.ə 30 – e. 14) dövründə: 

 
Roma dövləti imperiya adlanmağa başladı. 

 
Romada özünün təkbaşına hakimiyyətini yaratdı. 

 
Oktavian Senat tərəfindən “Avqust” (müqəddəs)  fəxri adına layiq görüldü. 

 
Oktavian öz tərəfdarlarını Senata vəzifəyə təyin etdi. 

 
Roma  imperiyası  öz  ərazilərini  ətraf  ölkələr  hesabına  genişləndirdi  (e.ə.  I  əsrdə  romalılar  Cənubi  Qafqaza,  o 
cümlədən qədim Albaniya ərazilərinə qədər gəlib çıxdılar). 
QEYD:
 Yuli Sezar ilə Oktavian arasında oxşar cəhətlər var idi.  Belə ki, hər ikisi espublikaçılara qarşı mübarizə aparmış 
və  Romada  təkbaşına  hakimiyyət  yaratmışdılar.  Lakin  Yuli  Sezar  Oktavian  Avqustdan  fərqli  olaraq  respublika 
quruluşunu qoruyub saxlamışdır. 
 
 
 
 
Romada quldarlıq təsərrüfatının  inkişafı və tənəzzülü 
I-II əsrlərdə Roma imperiyasında quldarlıq təsərrüfatı ən yüksək inkişaf səviyyəsinə  çatdı. Lakin Romada quldarlıq 
qaydalarının mövcud olması: 

 
Təsərrüfatın tənəzzülünə səbəb olurdu. 

 
Texnikanın inkişafını ləngidirdi. 
Odur  ki,  II  əsrin  sonları  -  III  əsrdə  Romada  quldarlıq  quruluşunda  tənəzzül  başlandı.  Romada  quldarlıq 
təsərrüfatının tənəzzülünün əsas səbəbi aşağıdakı amillərlə bağlı idi: 

 
Quldarlığın texnikanın və ticarətin inkişafını ləngitməsi. 

 
Qulun öz əməyinin nəticəsində maraqlı olmaması. 

 
Kənd təsərrüfatının tənəzzül etməsi. 
II-III  əsrlərdə  Romada    su  dəyirmanı,  gavahınlı  mürəkkəb  kotan,  öküzlə  hərəkətə  gətirilən  biçin  aləti,  bağlarda 
işləmək  üçün  bıçaq  aləti  ixtira  edildi  və    əkinçilikdə  tətbiq  olunmağa  başlandı.  Lakin  bu  alətləri  qullara  etibar  etmirdilər. 
Nəticədə,  qul  əməyi  getdikcə  əhəmiyyətini  itirirdi.  Qullar  üçün  yaxşı  işləməyin  əhəmiyyəti  yox  idi.  Çünki  qulların  öz 
əməklərinə marağı az idi. Onlara ancaq yemək və paltar verirdilər. Bütün bunlar quldarlıq təsərrüfatının inkişafı üçün maneəyə 
çevrildi. Onların marağını artırmaq üçün bəzi quldarlar öz torpaqlarını kiçik sahələrə bölərək qullara və azad kəndlilərə icarəyə 
verirdilər. Belə icarədarları «daxmalı qullar» və kolonlar adlandırırdılar. Onlar məhsulun bir hissəsini özlərində saxlayırdılar. 
II əsrdə Roma imperatoru qulların öldürülməsini qadağan etmişdi. Qədim Romada ―daxmalı qullar‖ və kolonların yaranması 
quldarlıq təsərrüfatının tənəzzülü ilə bağlı idi. Kolonlardan fərqli olaraq, «daxmalı qullar» azad deyildilər. 
 
―Daxmalı qullar‖ 
―Kolonlar‖ 
 

 
II - III əsrlərdə meydana gəlmişdir. 

 
Kiçik torpaq sahəsinə malik idi. 

 
Əmək alətlərinə sahib idi. 

 
Ev tikmək və ailə qurmaq hüququna malik idi. 

 
Gəlirin bir hissəsini sahibinə verirdi. 

 
Ağa onunla  istədiyi kimi rəfdar edə bilməzdi. 
 

 
II - III əsrlərdə meydana gəlmişdir. 

 
İcarədar kəndlilərə  deyilirdi. 

 
Torpaq sahibi ilə icarə müqaviləsi bağlayırdılar 

 
Torpaq  sahibinə  icarə  haqqı  ödəyir,  qalan 
məhsul onun özünə qalırdı. 

 
İcarə  müqaviləsi  başa  çatdıqdan  sonra  onlar 
istədikləri yerə gedə bilərdilər. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Pompeylə Sezarın tərəfdarları 
arasındakı müharibə (e.ə 49) 
 
Oktavian ilə Antoni arasındakı  
müharibə (e.ə 30) 
 
Romada vətəndaş müharibəsi xarakteri daşıyan müharibələr
 

---