Andijon mashinasozlik instituti standartlashtirish asoslari

tirqish
ni ta’minlab qo`nimdir. 
Taranglik bilan qo`nim – birikmada 
taranglik
ni ta’minlab
O`tishli qo`nim – talab qilinganda tirqish va talab qilinganda taranglikni ta’minlab 
beradigan qo`nimdir. 
 
6.3. Mashinasozlik detallari sirtlari notekislik turlari 
Detallarga har qanday ishlov berilganida asosan keskich bilan materialni kesishda 
ideal tekis sirtlar hosil qilib bo`lmaydi. Chunki, tebranishlar, ishlov beruvchi 
asbobning notekisligi, xomaki mahsulot materialining bir xil emasligi uzatish va 
kesish tezligining doimiy emasligi natijasida asboblaming kesuvchi qirralari va 
jilviriash toshlarining donalari bir biriga yaqin joylashgan notekislik va taroqsimon 
ko`rinishidagi izlar qoldiradi. Hamma notekisliklar birgalikda ko`rilayotgan sirtning 
g`adir budirligi deyiladi. 
Yuza g`adir budirligi 
deb, ma'lum uzunlikda ko`rilayotgan, nisbatan kichik 
qadamga ega bo`lgan notekisliklar yig`indisi (majmui) ga aytiladi. Ta'rifdan ko`rinib 
turibdiki, sirtdagi notekisliklar yuza g`adir budirligi deyilayapti va ma'lum uzunlikda 
aniqianayapti (Ya’ni baholash detalning butun sirtida, maydonida va uzunligida emas, 
"faqat" ma'lum uzunlikda bajarilmoqda). 
Sirtlarning 
g`adir 
budirligi 
detallar 
ishining 
sifat 
ko`rsatkichlarini 
yomonlashtiradi. Qo`zg`aluvchan o`tqazishlarda g`adir budiriik sirtlarning tezda 
yemirilib ishdan chiqishiga olib keladi, chunki metaldan tayyorlangan detallar 
ishlaganda yeyiladi, metall uvoqlari moy bilan aralashadi va sirtlarning yeyilish 
jarayonini yanada tezlashtiradi. Taranglik o`tqazishda g`adir budiriik birikma 
mustahkamligini kamaytiradi, chunki ishlab chiqarish vaqtida val o`lchami oshirilgan, 
teshik o`lchami esa kamaytirilgan bo`ladi va g`adir budirliklaming yeyilishi natijasida 

---

174 
birikmadagi taranglik bo`shashadi. Sirtlarning g`adir budirligibirikmalarning zichligini 
va zanglashga chidamliligini yomonlashtiradi. 
Yuza g`adir budirligi baholanayotgan chiziq, asos chizig`i deyiladi. 
Asos uzunligi deb, shunday asos chizig`iga aytiladiki, unda Notekislikilarni 
tasvirlovchi noaniqliklar bo`lishi shart va ularni son jihatidan aniqlash mumkin. 
G`adir budirliklarning son qiymatlari yagona asosga nisbatan aniqlanadi. Yagona asos 
(profil) da o`lchanayotgan yuza g`adir budirliginmg o`rta geometrik og`ishi nolga 
intilishi kerak. 
G`adir budirlikni miqdoriy baholash uchun notekisliklar turiga qarab har xil chiziq 
olinadi. Bizda va ko`plab jahon davlatlarida asos chizig`i qilib profilning o`rta chizig`i 
olinadi . 
Profitning o`rta chizig`i "m" deb, nominal sirt profili shakliga ega bo`lgan va asos 
uzunligi oralig`ida proffi nuqtalari orasidagi masofalar yp yz y kvadratlari yig`indisi 
shu chiziqqacha minimal bo`lgan, haqiqiy profilni bo`luvchi asos chizig`iga aytiladi. 
Ishlangan sirtning notekisligi. 
















5
1
min
5
1
5
1
5
)
min
5
...
min
2
min
1
(
)
5
...
2
1
(
i
hi
i
imaх
h
h
h
h
maх
h
maх
h
maх
h
z
R

---

175 
Notekislikining son qiymatini o`rta chiziq profiliga 
"OX"-m 
nisbatan 
aniqlanishi “M”tizim deb ataladi. Asos uzunligi davlat standarti xalqaro ISO R468 
va MXDda ST SEV 638-77, O`z RST-640-95, GOST 2789-73 bo`yicha quyidagi 
qatordan aniqlanadi; 0,01; 0,03; 0,08; 0,25; 0,8; 2,5; 8; 25 mm larda Notekisliki 
qiymatlari aniqlanadi, agar bunda ishonchsizlik bo`lsa, detal yuzasining bir necha 
joyidan o`lchanadi. 
Agar profil taroqsimon cho`qqilarining kesimidan o`rta chiziq 
"OX"-m 
o`tkazib, 
uning ayrim nuqtalaridan shu chiziqqa perpendiqo`lyar tushirsak, 
U
p
U
2
va h.k. 
masofalar yig`indisining 
n 
songa bo`linmasi sirtning berilgan kesimidagi profilining 
o`rta arifimetik og`ishi bo`ladi va 
R
bilan belgilanadi. 
Bu 
R
a
mezon Notekislikini baholashda ishlatiladi. G`adirbudirlikni baholashda 
ikkinchi mezon notekislik balandligi 
(R
z
bilan belgilanadi) ham qo`llaniladi. 
R
z
kattaligini aniqlashuchun 
"m
"o`rtachizig`iga parallel qilib sirt profilidan pastroqda 
chiziq o`tkaziladi va unga cho`qqilarning eng yuqori, tublarining eng past 
nuqtalaridan perpendiqo`lyar tushiriladi (
h1, h2,UhlO,
). 
Notekisliklar kattaligi 
R
z
sifatida beshta eng yuqori nuqtalaming va beshta eng 
pastki tub masofalarining o`rta qiymatlari qabul qilinadi. 
yoki 
R
z
ni profilning asos uzunligi chegarasidagi eng katta maksimumlar va eng kichik 
minimumlar besh nuqtalarida o`rtacha arifmetik qiymatlari yig`indisining mutloq 
dx
y
n
R
R
dх
y
n
a
R
yok i
n
i
i
y
n
n
n
Y
Y
Y
a
R
a











0
1
0
1
1
1
...
2
1












5
1
min
5
1
5
1
i
i
i
im aх
z
H
H
R

---

176 
og`ishi deb ham hisoblash mumkin
 R
a
va
R
z 
kattaliklarining chegaraviy qiymatlari 
standartlashtirilgan (GOST 2789-73 va ST SEV 638-77). 
Notekisliki parametrlarini me'yorlashtirish
Notekislikini jahonda baholashning 30 dan ortiq har xil parametrlari ma'lum. 
Bizda (O`z RST-640-95, GOST 2789-73) va bir nechta jahon davlatlarida 
Notekislikini baholashning mezonlari sifatida 6 ta parametrlar olingan, bulardan 
3 tasi notekisliklar balandligini (vertikal parametrlar) va yana 3 tasi notekisliklarning 
qadamiy o`lchamlarini (gorizontal parametrlar) baholaydi.