Andijon mashinasozlik instituti standartlashtirish asoslari

Notekistiklarning to`lqinligi
Umuman notekisliklar baholanganda ular Notekisliki va to`lqinliliklarga 
bo`linadi. 
To`lqinli 
- 
bu davriy ravishda navbat bilan almashinib takrorlanib turuvchi detal 
yuzasidagi do`ngliklar va chuqurliklar yig`indisi bo`lib, qo`shni do`ngliklari yoki 
chuqurliklari orasidagi masofa asos uzunligi L dan kattadir. 
SEV tavsiyasiga ko`ra to`lqinlik 
W
z
me'yoriy parametr bilan aniqlanadi (9-rasm). 
To`lqinlik balandligi 
W
z
 - 
to`lqinlilikning besh haqiqiy eng katta qadamiga teng, 
I
w
- uchastka uzunligida o`lchab aniqlangan uning besh o`rtacha qiymati miqdoridir; 
To`lqinlikning raqamli chekli miqdorlari 
W 
quyidagi qatordan tanlanadi (mkm): 
0,1; 0,2; 0,4; 0,8; 1,6; 3,2; 6,3; 12,5; 25; 50; 100; 200. 
Sirtning to`lqinligi.
To`lqinlikning o`rta qadami S
w
- 
profil o`rta chizig`i 
m
w
bo`ylab bir nomlanishli 
qo`shni to`lqinlar tomonlari orasidagi masofa 
S
wi 
ning o`rtacha arifmetik miqdoridir: 
)
...
(
5
1
5
2
1
W
W
W
W
z




---

179 
To`lqinlik va Notekisliki orasidagi chegara shartli bo`lib, ekspluatatsion fikrlarga 
binoan aniqlanadi. Asos uzunligi I o`zgarganda to`lqinlik va Notekislikining raqamli 
parametrlari miqdorlari ham o`zgaradi. 
Ularni farqlashda mezon sifatida balandlik bo`yicha qadamlar nisbatidan 
foydalanish mumkin. 
40

z
w
W
S
-Notekisliki; 
z
w
W
S

1000
- shakl og`ishi;
1000
40


z
w
W
S
- to`lqinlik. 
Tehnologik hujjatlarda notekisliklarni belgilash
Detaining o`lchami belgisini yuza notekisligi belgisidan farqlash uchun maxsus 
belgilar qabul qilingan. Notekislikini ko`rsatish uchun 3 ta belgi islilatiladi. Asosan, 
Notekislikini ko`rsatish uchun 60° burchak belgisi shaklidan foydalaniladi. Bir 
burchakning cho`qqisi yuza tomon yo`naltirilgan. Uning yon tomonlari ham yuzaga 
nisbatan 60
е
da joylashgan. 
1.
 
Eng ko`p shlatiladigan 
belgibo`lib, u sirtning 
qanday usul bilan hosil qilinganligini hisobga olmaydi. 
2
. 
b
elgi qo`yilgan yuzaning g`adir-budirligi detaldan material kesish 
bilan (qirqish, jilvirlash, frezerlash, parmalash) hosil qilinishini ko`rsatadi. Ba'zan 
ishlov berish tavsiya etilgan to`rini ham ko`rsatish mumkin. 
3.
belgi ikki maqsadda ishlatiladi. Birinchi holda bu belgi xuddi 
ko`rsatilgandekqo`yilsa yuza umuman ishlanmasligini bildiradi, Ya’ni bu 







n
i
wi
wn
w
w
w
S
n
n
S
S
S
S
1
2
1
1
...

---

180 
chizmada yuza g`adir-budirligi me'yorlanmaydi, bunda belgi yoniga 
Notekislikiparametri ko`rsatilmaydi. Ikkinchi holatda, belgi qo`yilgan sirtga 
ishlovberishni material kesilmasidan (quyma, kovsharlash, shtampov-
kalash,prokatlash) amalga oshirilishi kerak. Bunda belgi yonida hamma 
vaqtNotekislikilarning bironta belgisi ko`rsatilishi kerak. 
4 
g`adir-budirligi 
R
a
mezoni bilan o`lchanib uning miqdori 6,3 mkm 
dan oshmasligi kerak. 
-bo`lsa, bunda 
R
z
mezoni bilan Notekisliki baholangan bo`ladi. 
5.
-Belgida eng tepada, avval, vertikal keyin qadamiy 
parametrlar ko`rsatiladi, Ya’ni 
R
a
0,1 mkm dan katta bo`lmasligi, 
R
max
0,5 mkm 
dan, 
S
m
esa 0,063 mkm dan katta bo`lmasligi kerak. 
6. 
-Notekisliki 0,25...0,32 mkm 
R
a
mezoni bo`yicha bo`lishi kerak. 
-Notekisliki 
R
a
kriteriyasi bo`yicha 1 mkm dan 20% og`ishi mumkin, Ya’ni 
0,8...1,2 mkm gacha. 
- R
z
q72...80 mkm. 
7 Notekislik0,08 mm asos uzunligida 
R
a
≤ 
0,32 bo`lishi kerak. 
Chizma o`ng burchagida belgi bo`lsa, chizmadagi detaining hamma 
sirtlari bir xil 
R
z
32 mkm Notekislikika ega. Agar chizmada detaining 

---

181 
ayrim joylari boshqa miqdordagi Notekislikika, masalan 
R
a 
-3,2 
yoki 
R
a
-
6,3 bo`lsa, 
unda bu miqdorlar chizmada o`z jo-yida ko`rsatiladi, qolgan yuzalar 
R
z
32 ekanligi esa 
ma'lum. Shunda burchakka qo`shimcha 
belgi kiritiladi.