Andijon mashinasozlik instituti standartlashtirish asoslari

4.4-rasm. Qo`shni o`lchamlar farqining nominal o`lchamlar qatoriga 
bog`liqligi
1 – arifmetik progressiya; 2 – pog`onali arifmetik progressiya, 3–geometrik 
progressiya. 
 
4.2. Maqbul sonlar ketma-ketligi va parametrik standartlashtirish
 
Standartlashtirishning mazmun va moxiyatiga ko`ra maqbul sonlar qatori 
quyidagi asosiy talablarni qondirishi zarur: 
1) Ishlab chiqarish va foydalanish ehtiyojlariga javoban, ratsional tarqalish 
tizimiga ega bo`lmog`i kerak; 
2) Sonlarning o`sishi yoki kamayishi yo`nalish miqdorga ega cheksiz miqdorga 
ega bo`lishi kerak; 
3) Qatorning har qanday soni o`nga karrali yoki kasrli ketma – ketlikdan iborat 
bo`lishi kerak;
4) Sodda va oson esda qoladigan bo`lishi kerak.
Bu talablarni qondiradigan muqobil sonlar qatori geometrik progressiyaga taaluqli 
bo`lib, darajasi va maxraji butun o`nli sonlardan iborat bo`ladi:
Qatorning maqbul sonlari yaxlitlangan quyidagi sonlardan iborat:

---

86 
;
03
.
1
10
;
06
.
1
10
;
12
.
1
10
;
25
.
1
10
;
6
.
1
10
80
40
20
10
5





Yaxlitlangan va hisobiy sonlarning nisbiy farqi +1,28

1,01% ni tashkil etadi. 
Bunday qatorning ijobiy tomoni o`nli oraliq (1

10; 10

100; 100

1000; va 
hokazo, hamda 1-0,1; 0,1-0,01; 0,01-0,001; va hokazo) larda doimiy bo`lib xadlar soni 
5; 10; 20; 40 va 80; ga teng.
Standartlashtirishda geometrik qatorlar ISO tomonidan qabul qilinib GOST 8084-
56 xalkaro standartda maqbul geometrik qatorning yaxlitlangan qiymatlari qabul 
qilingan. Bunday qatorlar Renar qatorlari ham deyiladi va mos ravishda R5, R10, R20, 
R40, R80 va R160 bilan belgilanadi.
 
R5, R10, R20, R40qatorlar asosiy, R80 va R160 qo`shimcha qatorlar deyiladi.
ko`rinishidagi farqlanish qatorida yirikrog`i (kattasi) maqbul bo`ladi. 
Maxraji 
;
10
;
10
;
10
;
10
;
10
80
40
20
10
5
geometrik sonlar qatorida 3,15 soni 
mavjud bo`lib, u taxminan 

soniga yaqin bo`lgani uchun silindrsimon buyumlarni 
diametri bo`yicha standartlashtirishda juda qulay, Ya’ni bu buyumlarning diametrlari 
maqbul sonlardan iborat bo`ladi. 
Faraz qilaylik, dumoloq jismlar parametrlarini standartlashtirishda, bizga tanish 

soniga yaqin 3,15(mm) dan 50(mm) gacha bo`lgan yettita teng o`sib boruvchi oraliq 
o`lchamli diametrlar qatorini standartlashtirish talab qilingan bo`lsin.
Arifmetik qator sonlar ketma – ketligi: a
1
, a
1
+x, a
1
+2x, a
1
+3x, a
1
+4x, a
1
+5x, a
1
+6x 
ko`rinishda bo`lib, a
1
=3,15 bo`lganda x=7,81 ga teng bo`lib, 3,15; 10,96; 48,77; 26,58; 
34,38; 42,20; 50,0 hisobiy qiymatlar qatori mavjud bo`ladi.
Geometrik qator sonlar ketma – ketligi: a, ax, ax
2
, ax
3
, ax
4
, ax
5
, ax
6
ko`rinishda 
bo`lib, a=3,15 bo`lganda, x=1,6 ga teng bo`lib, 3,15; 5; 8; 12,5; 20; 32; 50 hisobiy 
qiymatlar qatorini tashkil etadi.
Ko`rib chiqilgan dumoloq jismlar (truba-tarnov, val, silindr) diametrlari yetita 
oraliq miqdor bo`yicha grafik ifodalanishi 4.5–rasmda ko`rsatilgan va bunda b grafik 

---

87 
maqulroq. Bunday sonlar qatoriga