Andijon mashinasozlik instituti standartlashtirish asoslari

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

82 
4 - Bob. STANDARTLASHTIRISHNING NAZARIY VA METODOLOGIK 
ASOSLARI 
4.1. Standartlashtirish jarayonlarining rivojlanish qonuniyatlarida 
matematik sonlar ketma-ketligining(arifmetik va geometrik progressiyalarning) 
ahamiyati va qo`llanilishi 
Standartlashtirishning maqsad va vazifalaridan kelib chiqib ta’kidlash lozimki, u 
fan, texnika va ilg`or texnologiya yutuqlariga to`la asoslanadi hamda na faqat shu kun, 
balki kelajak taraqqiyotining istiqbolini aniqlab, ilmiy–texnik taraqqiyotga muvofiq 
uyg`unlashgan uzviy jarayonda amalga oshiriladi. 
Standartlashtirish tabiiy fanlarga tayangan holda nazariy va amaliy modellar 
asosida, umumtexnika fanlari tomonidan erishilgan fundamental va amaliy natijalar 
tahlili asosida, maxsus fanlar bo`yicha erishilgan nazariy bilim va amaliy ko`nikmalar 
ko`lamini tartiblashtirish bo`yicha me’yoriy ilmiy uslublar majmuasini barpo etar 
ekan, u so`zsiz nazariy asosga ega bo`ladi. Jumladan matematik sonlar ketma–ketligi 
standartlashtirishda muhim o`rin tutadi. 
Standartlashtirishning nazariy asoslari - buyum va mahsulot parametrlarining 
miqdori va tarqalishini ma’lum bir qonuniyat asosida boshqarish imkonini beruvchi 
matematik sonlar ketma-ketligi to`plamlaridir. Bunday matematik ketma-ketliklardan 
biri arifmetik progressiya bo`lib, u quyidagicha ifodalanadi: 
)
1
(
1



n
d
a
U
n
, 
Bu yerda: 
n
U
-istalgan hadlar yig`indisi (to`plami); 
a
1 
– birinchi hadi 
d – maxraji (o`zgarmas son) 
n – hadlari soni. 
Binobarin, ketma-ketliklarning quyida keltirilgan ko`rinishdagi sonlar qatori 
arifmetik progressiyaga misol bo`la oladi. 























25
d
;
150
125
100
75
50
25
3
,
0
d
;
8
,
1
5
,
1
2
,
1
9
,
0
6
,
0
3
,
0
1
d
;
6
5
4
3
2
1

---

83 
Bunday qatorlarning grafik ifodalanishi 4.1 – rasmda tasvirlangan. 
Arifmetik progressiya qo`llanishi jihatdan juda sodda bo`lsada, qator soni oshib 
borgan sari, hadlar orasidagi nisbiy farq keskin tushib ketadi (4.2-rasm). Masalan a
1
=1, 
d=1 bo`lgan arifmetik qatorning 1 chi va 2 chi hadlari nisbiy ayirmasi : 
%
100
100
1
1
2



bo`lsa, 9 chi va 10 chi hadlari nisbiy ayirmasi
%
)
(
11
100
9
9
10



bo`ladi. 
Arifmetik qator hadlarining nisbiy farqi grafik tasviri 4.2 – rasmda keltirilgan. 
Undan ko`rinib turibdiki hadlar soni ortib borishi bilan nisbiy farq keskin kamayib 
bormoqda. Arifmetik qatorning bunday qonuniyatli xususiyati uning qo`llanish 
doirasini cheklaydi. Shuning uchun ba’zan pog`onali (d

const) arifmetik qatorlar ham 
qo`llanib turadi.