Anushteginiylar sulolasi davrida Xorazmda davlatсhilik jarayonlarining yuksak bosqichga ko’tarilishi
Yüklə 290,81 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Keywords:
Khorezm, Seljuks, Rashididdin, Hovizi Abru, Sultan Sanjar, Qutbiddin Muhammad, Muhammad Arslankhan, Alovuddin Atsiz, Alovuddin Takash, Alovuddin Muhammad, Karahitays, Jaloliddin Manguberdi, Genghis Khan, Kurds, Mayafarqina. Qadim zamonlardan buyon Xorazm taqdiri jahon tarixchi olimlarining diqqat- e’tiborini tortib keladi.Xorazm Amudaryoning quyi oqimi havzasida joylashgan bo’lib, arxeolog qadimshunoslar buyerlarda eng qadimiy dehqonchilik madaniyati o’choqlarini topganlar. Miloddan avvalgi ming yillik o’rtalaridayoq bu yerlarda yuksak taraqqiy etgan sug’orish tarmoqlari suv inshootlari barpo etilgan. Miloddan avvalgi I ming yillik o’rtalarida esa Xorazm markaziy Osiyo va Eron olamida ham eng muhim iqtisodiy madaniy markazlardan biri edi. XII asr oxiri va XIII asr boshlaridan musulmon sharqining eng yirikva eng qudratli davlati Xorazm saltanati edi.Tadqiqotchilar bu davlat tarixiga kata qiziqish bilan qarashlarning yana bir sababi -xorazm butun musulmon sharqida mug’ul istilochilari hujumining zarbalarini birinchi bo’lib qaytarishga uringan, qo’shinlari son jihatdan mug’ullarnikidan ustun bo’lsa ham (sulton Alouddin Muhammadning noto’g’ri siyosati tufayli) mag’lubiyatga uchragan ammo mug’ul bosqinchilarining eng ko’p dodini bergan davlat edi.Markaziy osiyo shaharlari ichida xorazmning bir qancha shaharlari (O’tror, Xo’jand, Marv Urganch, Xiva Buxoro Samarqand va b.) aholisi mug’ul istilochilariga qarshi juda qattiq qarshilik ko’rsatdilar. So’nggi xorazmshoh sulon Jaloliddin Manguberdi mug’ul bosqinchilariga eng uzoq va mardonavar qarshilik ko’rsatganligi dovyuraklik, mardlik kabi shaxsiy fazilati bilan butun musulmon olamida shon shuhrat qozongan edi. Xorazmshoh - Anushteginiylar sulolasining asoschisi Anushtagin yoshligida (tarixiy manbalarga ko’ra) Garjistonda yashagan turk quli edi (manbalarda uni mamluk deyilgan, mamluklar qul yoki yollanma jangchi bo’lishi ham mumkin). Tarixchilar Rashididdin va Hovizi Abru uning o’g’uz turklarining “bek dili” urug’idan deb yozishadi. Anushtaginning yoshligida isfaxsolor Izziddin onar (unar) Bilgitagin (vafot etgan 1098) sotib olgan va u saljuq sultoni Malikshoh I (1072-1092) ning saroy a’yonlardan biri, sulton hovuzlari va hammomlari ashyolarining xazinachisi - tashtdorlik mansabida edi [1, 9-12 b]. Tashtdorlik mansabiga sulton juda ishonchli odamlarini tayinlar edi va ko’p o’tmay Anush-tagin sultonning yaqinlaridan biri bo’lib qoldi. Tashtdorlik uchun zaruz xarajatlar u zamonda Xorazm viloyatidan "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 April 2022 / Volume 3 Issue 4 www.openscience.uz 432 kelib turgani uchun sulton Malikshoh xos yaqin odami Anush-taginni xorazm mutasarifi (sarflovchisi) mansabiga tayinlab unga Xorazm shixnasi (raisi,qal’a boshlig’i) unvonini bergan edi. Bu vaqtda Xorazm hokimi sulton Malikshoh I ya’ni bo’lg’usi ulug’ sulton Sanjarning o’g’liga tobe mamluk Ekinchi Ibn Qo’chqor bo’lib u bir necha yillar davomida Markaziy Osiyoda yuz bergan siyosiy voqealarning faol ishtirokchisi edi. Shuning uchun ham Xorazm shixnasi Anush-tagin u vaqtda Xorazmda hokimiyat ishlariga aralasha olmas edi. Qutbiddin Muhammad Xorazmda o’z mavqeini mustahkamlash uchun kuch g’ayrat sarfladi. U sulton Sanjarga ixlos va sadoqat bilan xizmat qildi. Sulton ham uni yaqin ko’rib saroy a’yonlarining turli hujum va ig’volaridan himoya qildi. Bir kuni Qutbiddin Muhammad boshqa yerga ketganida (saljuqiylar dushmani) marhum Ekinchi ibn Qo’chqor o’g’li Muhammad ibn Ekinchi - Turg’ul - tagin ko’chmanchi turkiy qabilalardan iborat lashkaridan Xorazmga hujum qildi. [1, 8 b.] Bundan xabar topgan Qutbiddin Muhammad sulton Sanjar huzuriga chopar yuborib yordam so’radi. Ammo sultonning madad kuchlari yetib kelguncha Qutbiddin o’z kuchlari bilan yov lashkarini Xorazmdan quvib chiqardi. Bu voqea ham xorazmshoh Qutbiddin obro’sini sulton Sanjar nazarida yanada ziyoda qildi. Xorazmshoh Qutbiddin Muhammad saljuqiylarning oliy hokimiyat uchun kurashida ham faol qatnashdi. Hijriy 513 yil - jumodul avval oyining ikkinchi kuni milodiy 1119-yil 11- avgustda Sova shahrida sulton Sanjar qo’shinlari qo’shinlari sultonning taxtga da’vogar jiyani sulton Muhammad ibn Mahmud (bu sulton Barqyorug’ning o’g’li bo’lsa kerak) qo’shinlari o’rtasida qattiq jang bo’ldi. [1, 9 b.]Bu jangda sulton Sanjar g’alaba qozondi. Xorazmshoh Qutbiddin Muhammad sulton Sanjar tarafida jang qilib g’alabaga munosib hissa qo’shgan edi. Sulton Sanjar (u 1118 yildan boshlab xalifalikdan buyuk sulton unvonini olgan edi). Bir yili Samarqand hokimi qoraxoniylar sultoni Muhammad Arslonxon (1102-1130) ga qarshi urush boshlamoqchi bo’laganida Movarounnahr aholisi (ulamo va din arboblari) xorazmshoh Qutbiddinga maktub yozib bu nizoni bartaraf etishda yordam so’radilar. [1, 9 b.] Anashu vaqtda xorazmshoh Muhammad Arslonxon iltimosini inobatga olib sulton Sanjar bilan xon o’rtasidagi nizoni tinch yo’l bilan hal etishga erishdi. Bu vositachilik muvaffaqiyati ham xorazmshohning obro’yi va kuch-qudrati naqadar ortganini dalolat beradi. Tarixiy yodgorliklarda xorazmshohning unvoni “ podshoh,qutbid-dunyo vad-din abul-fath muin amiral- muminin”(“dunyo va din qutbi g’alabalar otasi mo’minlar amiri-xalifaning yordamchisi”) so’zlari ham xorazmshohning obro’yi baland ekanligidan shohidlik beradi.so’nggi laqab (mo’minlar amirining yordamchisi (bag’dod xalifasdi tomonidan sulton sanjar ruxsatisiz berilgan bo’lsa kerak). Xorazmshoh Qutbiddin Muhammad 30 yil davomida Xorazmda hukmronlik qildi. U vafotigacha(1127) sulton Sanjarga sodiq fuqoroligini ishor qilib sulton "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 April 2022 / Volume 3 Issue 4 www.openscience.uz 433 xazinasiga xiroj o’lponlarini o’z vaqtida to’lab turdi (bu xirojlarni Qutbiddin Muhammad o’zi yoki o’g’li Alovuddin Muhammad Otsiz yetkazib berar edi.) bu bilan xorazmshoh sulton Sanjarning oliy hukmdorligini e’tirof qilardi. Shu sadoqati uchun ham sulton Sanjar xorazmshoh Qutbiddin Muhammadning vafotidan so’ng xorazmshohlar toju-taxtini uning o’g’li Al-Malik abu Muzaffar Alovuddin Jaloliddin Otsizga topshirdi. Alovuddin Otsiz otasining taxtiga o’tirganida 29 yoshda edi. U ham otasiga o’xshab sulton Sanjarning poytaxti Marvda yaxshi ta’lim olgan edi. Otsiz musulmonlar podshohiga xos islom diniga va ilohiyot olimlariga homiylik qilishdan tashqari turli fanlar va san’at ahlini qadrlar o’zi ham forscha qasida va ruboiylar yozar juda ko’p shoirlarning baytlarini yoddan bilar edi. U Xorazm aholisiga g’amxo’r adolatli podshohlik qildi. Bir manba’da aytilishicha fuqorolar xorazmshoh Otsizni yaxshi ko’rar uning zamonida fuqorolar xavf-xatardan tinchlik va osoyishtalikda adolatda yashadi. Alovuddin Otsiz jasur sarkarda edi, janglarda tolei kulib boqar, sulton Sanjar xizmatida juda ko’p g’alabalarga erishgan edi. Bu bilan o’z homiysi (syuzerini) dargohida yuksak izzat hurmat qozongan edi. Bir marta u buyuk sulton Sanjarni o’limdan qutqarib qoldi va bu bilan yanada obro’yi ziyoda bo’ldi.bu voqea 1130 yilda yuz bergan edi(524). [1, 11 b.] Shu yili sulton Sanjar o’ziga qarshi isyon ko’targan Samarqand xoni Arslonxon Muhammad ibn Sulaymonga qarshi yurish qildi. Sulton Sanjar Buxoroga yaqinlashganida vazirlari fitna chiqarib uni shikor (ov) paytida o’ldirishga qasd qildilar. Sulton ovga bormagan edi. Sulton Sanjarning barcha harbiy yurishlarida Otsiz uning yonida bo’lgan. Sulton boshqa bir jiyani - Ma’sud ibn Muhammad Topar (1133-1152) bilan jang qilganda Otsiz qo’shinining Javong’ori chap qanotiga qo’mondonlik qilgan edi. Sulton Sanjar va Ma’sud o’rtasidagi bu jang hijriy 526 yilning sakkizinchi rajabida (1132 yil 26- mayda) Hamadon yaqinidagi Doy-Marg degan mavzeda yuz bergan va sulton Sanjar g’alabasi bilan tugallangan edi. [1, 11-12 b.] Xorazmshoh Otsiz sulton Sanjar farmoni bilan Balx qal’asining qutvoli ( komendanti) bo’lib turgan edi. Sulton qo’shini bilan Balxga yetib kelganida u lashkarni oziq ovqat bilan otlarini yem- xashak bilan ta’minlar edi. Sulton Sanjarning bu kelishida xorazmshoh o’z yurtiga (Xorazmga) ketishga ruxsat so’radi. Sulton uning tilagini inobatga oldi. Xorazmshoh Otsiz Balx qal’asidan chiqib ketishi bilan sulton Sanjar vaziru vuzarolariga qarab “ bu odamni boshqa ko’rmayman” dedi. Shunda a’yonlari sultondan “unday bo’lsa ne uchun uning xorazmga qaytishiga ruxsat etdingiz?” deb so’radilar. Sulton sanjar aytdi: bu odamning bizga qilgan xizmatlari borki biz uning oldida ancha muncha burchlimiz unga ziyon zahmat yetkazish bizning xizmatli va muruvatli bo’lish istagizmizga to’g’ri kelmaydi. Xorazmshoh Otsiz saljuq sultoni Sanjarga o’n yil mobaynida (1128-1138) ixlos va sadoqat bilan xizmat qildi,u bilan urush qilishni yo farmonga qarshi chiqishni "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 April 2022 / Volume 3 Issue 4 www.openscience.uz 434 xayoliga ham keltirmagan edi. [1, 11-12 b.] Xorazmshoh o’z mamlakati ichkarisini va chegaralarini mustahkamlab, kuch to’plashga kirishdi.Sulton Sanjarning barcha vassallari kabi, xorazmshoh Otsiz ham Xorazm hokimi bo’la turib, o’z chegarasi tashqarisidagi “ kofir” ko’chmanchilarga qarshi umumiy hujumlar uyushtirib, ularni bo’ysundirishi kerak edi. Sulton Sanjar xorazmshoh Otsizning bu o’zboshimchaligi (isyoni) dan xabar topgach, uning ta’zirini berib qo’yishga qaror qildi. Hijriy 533- yilning muxarram oyida (mil.1138 - yilda oktyabr oyida) sulton Sanjar Xorazm tomon qo’shin tortib keldi. Katta qo’shin bilan Hazorasp qal’asini qamal qildi. Bu jangda xorazmshoh Otsiz yengildi. Mana shu jangda xorazmshoh lashkaridan o’lganlar 10 mingga yetdi. O’lganlar orasida xorazmshohning o’g’li Otliq ham bor edi. Xorazmshoh o’g’lining o’limiga qattiq qayg’urdi va iztirob chekdi. Sulton Sanjar Xorazmni egallagach, jiyani Sulaymonshohga iqto ( sovg’a, mulk) qilib berdi, unga vazir, otabek va hojib tayinladi. Xorazmni qanday boshqarish usullarini usullarini aniqlab berdi. Sulton Sanjar 1139-yilning fevralida Marvga qaytib ketishi bilan xorazmshoh Otsiz qo’shinlari bilan kelib, Xorazm aholisi istagi va ko’magi bilan Sulaymon - Shohni quvib chiqardi va yana o’z hokimiyatini o’rnatdi. [1, 13-14 b. ] Lekin Otsiz bu xabarni eshitsa, sulton Sanjar g’azablanib, yana qo’shin tortib kelishidan qo’rqdi va tez fursatda sultonga maktub va elchilar yuborib tobelik izhor etdi. Bu voqea xorazmshoh Otsizning uzoqni ko’zlab ish tutishini ko’rsatdi. U, kelgusidagi janglarga tayyorlanish uchun, nafas rostlab olishni o’ylab, tobelik izhor etgan edi. 1139 yilning o’zida xorazmshoh qo’shni mamlakatlarga hujum boshladi. U dastavval Jurjon tomonga qo’shin tortdi, shu yili Kabul-Jomani bosib oldi, uning Ispahbadi Alouddavla Ali ibn Shahriyorni asir oldi. Ispohbadning o’g’li Shoh-G’ozi Rustam shaxsan o’zi xorazmshoh huzuriga kelib, otasining gunohidan o’tishini so’ragach,Ispohbad ozod qilindi. [1, 14 b.] Xorazmshohir necha oydan so’ng yana sulton Sanjarga qarashli viloyatlarga bostirib kira boshladi. U hijriy 534 (1139) yilda Buxoroga hujum qildi, shaharni egallab, sulton Sanjarning voliysi amir Zangi ibn Alini qatl qilib, qal’ani va shahar devorlarini yiqitdi. Ikki yil davomida Buxoro qal’asi vayron bo’lib yotdi. Bir necha vaqtdan so’ng Bag’doddan xorazmshoh Otsiz nomiga faxriy liboslar, sovg’a-salomlar va uning so’ragan yerlarda to’lahuquqli hukmdorligini e’tirof etib, sulton oliy martabasi berilgani haqida farmon yetib keldi. Shu vaqtddan boshlab (1141), otsiz o’z nomidan tilla tangalar zarb ettira boshlaydi. Aloviddin Otsiz Xorazmni mustaqil boshqarish maqsadida bir necha marta Sulton Sanjarga qarshi (1138, 1141-1142, 1147-1148 yy) isyonlar qilgan bo’lsa-da, butunlay mustaqil bo’lish unga nasib etmadi. Otsizning asosiy maqsadi va siyosatining asosi Xorazmda o’z hokimiyatini mustahkamlash edi. O’zining uzoq yillik humronligi davrida (u 29 yil davlatni boshqargan) Otsiz Bag’dod xalifalari bilan aloqalarini mustahkamlashga intilib, Sulton Sanjarga qarshi kurashda Bag’dod "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 April 2022 / Volume 3 Issue 4 www.openscience.uz 435 xalifasini ittifoqchi qilishga ham harakat qilib ko’rdi. 1156 yilda Otsiz qoqshol kasaliga uchrab vafot etadi va taxtga uning o’g’li Elarslon (1156-1172 yy) taxtga o’tiradi. [2, 317 b.] Elarslon otasiga qaraganda ancha qo’lay vaziyatda taxtni boshqardi. Chunki 1157 yilda Sulton Sanjar vafot etganidan so’ng Saljuqiylar davlati mayda viloyatlarga bo’linib ketdi va Xorazmni mustaqil siyosat olib borishi chun keng yo’l ochildi. Elarslon Xurosondagi Saljuqiylarning o’zaro kurashlaridan foydalanib Kaspiy bo’ylaridagi Dehistonni bosib oldi. Shuningdek u, otasi davrida Xorazmga bo’ysundirilgan ko’chmanchi turkman va qipchoq qabilalari yordamida Movarounnahrning ichki ishlariga ham tez-tez aralasha boshlaydi. 1158-yilda u katta qo’shin bilan Movarounnahrga bostirib keldi. Bu vaqtda qoraxitoylarga vassal bo’lgan qoraxoniylar ko’chmanchi qarluq qabilalari bilan jang olib borayotgan edi. Elarslon qarluqlarga Buxoro va Samarqand uchun olib borilgan janglarida yordan beradi. Lekin qoraxitoylar qo’shinlari yordamga yetib kelishi bilan Elarslon Xorazmga qaytishga majbur bo’ldi. U bir necha marotaba Xorazmga yurish qilgan bo’lsa-da, muvaffaqiyatga erisha olmadi. 1171-1172 yillarda qoraxitoylarning katta qo’shini Xorazmshohning o’lponni o’z vaqtida to’lamayotganligini bahona qilib Xorazm ustiga yurish qiladi. Elarslonning buyrug’i bilan Sirdaryodagi katta to’g’onlar ochtirilib, Xorazm poytaxti yaqinidagi yo’llar suvga bostirildi. Bu qoraxoniylar qo’shini yurishini qiyinlashtirdi va Xorazmning poytaxti Gurganj (Urganch) talon-taroj qilishdan saqlab qolindi. Ammo, qoraxitoylarning bu yurishi davrida Elarslon kasallikdan vafot etdi (1172-y). Shundan so’ng uning o’g’illari Aloviddin Takash va Sultonshoh Mahmud o’rtasida uzoq yillar toj-taxt uchun kurash bordir. Aloviddin Takash 1172-yilning dekabrida qoraxitoylar malikasi Chen Tiyon yordamida rasman taxtga o’tirgan bo’lsa-da, aka- ukalar o’rtasida kurash davom etdi. Chunonchi, 1174-yilda Sultonshoh Mahmudning onasi Turkon xotun Nishopur hukmdori Oy-Aboga qimmatli sovg’alar yuborib, Takashga qarshi ittifoq taklif qildi. O’sha yili Gurganjdan 20 farsah uzoqlikdagi Subvurni shahri ostonasida Oy- Abo qo’shinlari Alovuddin Takash qo’shinlari bilan to’qnashdi. Bu jangda Takashning qo’li baland kelib, Oy-Abo asir olindi va qatl etildi. Turkon xotun va Sultonshoh Kaspiy dengizining sharqiy sohilidagi Dehistonga qochdilar. Shundan so’ng Aloviddin Takash Xorazmda mustahkam o’rnashib, qoraxitoylarga va’da bergan o’lponni to’lashdan bosh tortadi. Bunga javoban qoraxitoylar yana Xorazmga yurish qildilar, lekin muvaffaqiyatsizlikka uchrab, Sultonshoh ixtiyoriga kichik bir qo’shin qoldirib o’zlari orqaga qaytadilar. Bu davrga kelib Xurosonning anchagina qismi Xorazm davlatiga qo’shilgan bo’lsa-da, Marv va uning atroflarda, Sabzavorda Sultonshoh Mahmud hukmronlik qilardi. 1187 yilda aka-ukalar o’rtasida Nishopur ostonasida yana to’qnashuv bo’lib, Takash g’olib bo’ldi. Sultonshoh Marvga chekinishga majbur bo’ldi. "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 April 2022 / Volume 3 Issue 4 www.openscience.uz 436 1188 yilda Xurosonning ulamolari va taniqli amirlari vositachiligida Sultonshoh bilan Takash o’rtasida sulh bitimi tuzildi. Bu paytga kelib Takashning harbiy qudrati va obro’si oshib ketgan bo’lib, Sultonshoh uning barcha shartlarini qabul qilishga majbur edi. Ammo, bu uzoqqa cho’zilmay Sultonshoh G’o’r viloyati hukmdorlarini akasiga qarshi kurashda o’ziga ittifoqchi qilib oldi. 1193 yilning bahorida Takash yana Sultonshohga qarshi yurish boshladi. Xorazmshoh qo’shinlari Obivardga yetganida har ikala tomonning vakillari bo’lgan ulamo va din arboblari aka-ukalarni yana yarashtirib qo’yish uchun mo’zokaralar boshladilar. [1, 14 -16 b.] Bu orada Saraxs qal’asining boshlig’i Badriddin Chaqir xorazmshoh Takash tomonga o’tib ketib, qal’a kaliti va Sultonshohning barcha xazinalarini unga topshirdi. Bu voqealarni ko’tara olmagan Sultonshoh 1193 yilning ko’zida vafot etdi. Shu tariqa xorazmshoh Elarslonning ikki o’g’li o’rtasida 20 yildan ziyodroq davom etgan kurashga yakun yasaldi. Xorazmshoh Takash 1193 yilning dekabrida Marv shahrini fath etib, shahar va uning atroflariga katta o’g’li Nosiriddin Malikshohni voliy etib tayinladi. Bag’dod xalifasi Nasr (1180-1225 yy) va G’arbiy Saljuqiylar sultoni Tog’rul II o’rtasidagi nizolardan foydalanib, Takash qo’shinlari 1194 yilning mart oyida Tog’rul II ga qarshi urush ochdi va uni mag’lub etib Hamadon shahrini egalladi. Xorazmshohning tobora kuchayib borayotganligidan xavfsiragan xalifa Nasr qo’shinlari Takashga qarshi chiqdilar. 1196 yilning iyun oyida Takash qo’shinlari xalifa qo’shinlarini yengdi. Shu tariqa Afg’oniston va Eronning katta qismi Xorazmshohlar qo’liga o’tdi va Xorazm davlati hududlari birdaniga ikki baravar kengaydi. [1.17-19 b.] Xorazm davlati endi Bag’dod xalifasiga tegishli joylar va G’uriylar bilan chegaradosh bo’lib qoldi. Ammo, ko’p o’tmasdan xalifa Nasr bilan Takash munosabatlari yana yomonlashganligi tufayli Xorazmshoh Iroqi Arab va xalifalik poytaxti Bag’dodni bosib olishga qaror qildi. Lekin bu yurish paytida Takash kasallanib, 1200 yil iyul oyida Xorazm bilan Nishopur orasidagi Shahriston shahrida vafot etdi. SHu bois bo’lsa kerakki, Xorazmshoh - Anushteginlar davlatining nisbatan kuchayishi, Aloviddin Takash faoliyatining ma’muriy idora boshqaruvi o’zining qat’iyatligi va tartib intizomi bilan ajralib turadi. Lekin Takashning katta xatosi shunda ediki, u o’zining xotini Turkon xotun mansub bo’lgan qipchoqlar qabilasiga katta erkinliklar berdi, ularni doimo qo’llab-quvvatladi. Turkon xotun (Uning shaxsiy muhrida «Ismat ud-Dunyo vad-Din Ulug’ Turkon malika niso al-olamiyn», «Dunyo va uning pokdomoni, Ulug’ Turkon, olam ayollarining malikasi» degan yozuv bitilgan edi) ularga tayanib katta hokimiyatga ega bo’ldi, o’z homiyligidagi odamlarning yuqori lavozimlarni egallashini ta’minladi. Natijada bu alohida turk harbiy-feodal tabaqasi paydo bo’lishiga olib keldi va amalda xorazmshohlar davlatining inqiroziga sabab bo’ldi. "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 April 2022 / Volume 3 Issue 4 www.openscience.uz 437 Hijriy 596 yil 20 shavvol (1200 yil 3-avgust) da gurganch aholisi, davlat a’yonlari va amirlari ishtirokida xorazmshohlar davlati taxtiga takish va turkon xotun o’g’li qutbiddin Muhammad o’tirdi. Otasining aloiddin laqabini qabul qildi. Keyinroq sanjar ikkinchi nomini oldi. Xorazmshoh aloiddin Muhammad hukmronligi boshlanishida jiddiy mushkulliklarga duch keldi. Bular - sulola vorislarining toju taxt uchun kurashlari va g’uriylar xorazmga qarashli yerlarga hujum qilib turishlari bilan bog’liq chigalliklar edi. 1203 yilda qoraxitoylarning yordami bilan Xurosonni bosib oldi. Undan keyin esa Hirot va uning atroflarini egalladi. Aloviddin Muhammad 1207 yilda Movarounnahrga yurish qilib, Buxorodagi Sanjar qo’zg’olonini bostirdi va Buxoroni egalladi. [2, 326 b.] Xorazmshoh 1210 yilda qarluqlar bilan ittifoq to’zib qoraxitoylar ustiga yurish qildi. Bu yurish Xorazmshohning g’alabasi bilan tugadi va u qoraxitoylarning O’zganddagi boy xazinasini qo’lga kiritdi. Umuman, Aloviddin Muhammad 1210 va 1212 yillarda qoraxitoylarga ikki marta qaqshatqich zarba berib ularni butunlar tor-mor etdi. Buning natijasida uning obro’yi oshib ketib ikkinchi Iskandar, ikkinchi Sulton Sanjar laqablarini olishga mo’sharraf bo’ldi. Aloviddin Muhammadning say’i-harakatlari tufayli 1217 yilga kelib butun Movarounnahr, Ozarbayjon, Eron, Xurosondan Hindistongacha bo’lgan yerlarda Xorazmshohlar hukmronligi o’rnatildi. Ammo, mamlakatning ichki siyosiy holati mustahkam emas edi. Bu holat mug’ul bosqini paytida yaqqol nomoyon bo’ldi. 1215-1218 yillar oralig’ida Xorazmshoh va Chingizxon o’rtasida bir necha marta elchilar almashinadi. Rashiddin ma’lumotlariga ko’ra, Chingizxon 1218 yil Horazmshohga yuborgan nomasida uni “o’z o’g’illari qatorida ko’rishini” ma’lum qiladi. Sharq diplomatiyasiyada bu qaramlikni bildirishini Sulton Muhammad yaxshi anglagan edi. Undan tashqari 1218 yilgi Chingizxon tomonidan Xorazmga yuborilgan 450 kishilik elchilar guruhidagi 100ga yaqin savdogarlarga josuslik vazifasi ham topshirilgan edi. [1, 16 b.] Shu bois bu karvon O’tror shahrida talon- taroj qilinib, elchilar o’ldiradi.Bu voqeadan so’ng har ikkala tomon ham urushga tayyorgarlik ko’ra boshlaydi, An-Nasaviy ma’lumotlariga ko’ra,Chingizxon bilan bo’ladigan jang munosabati bilan Urganchda chaqirilgan mashvaratda Sulton Muhammad o’rtaga tashlagan qator takliflarni inobatga olmadi. Chunonchi, to’ng’ich o’g’li Jaloliddinning,Xo’jand hokimi Temur Malik singari sarkardalarning barcha harbiy qismlarni asosiy nuqtalarga yoki bir yerga to’plab, dushmanga zarba berish haqidagi maslahatlarga amal qilmadi va qo’shinlarni yirik shaharlarga bo’lib tashladi. Chingizxon 1219 yilda o’z o’g’illari boshliq 200 mingga yaqin asosiy harbiy kuchlari bilan Xorazmshohlar davlati ustiga yurish boshladi. Bu kuchlar o’sha yili yozni Irtish daryosi bo’yiga o’tkazib, sentyabr oyida chegaradan o’tadi. Chegaradan o’tgan Chingizxon o’z qo’shini bilan janubiy qozoq cho’llarining Sirdaryoga tutashgan joyidagi O’tror shahri yaqiniga to’plab uni to’rt qismga bo’ladi. Chig’atoy bilan O’qtoy qo’shinning bir qismi bilan O’trorni qamal qilib egallash uchun qoldiradi. "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 April 2022 / Volume 3 Issue 4 www.openscience.uz 438 Ikkinchi qism esa Jo’ji boshchiligida Sirdaryoning yuqori oqimidagi Jand,Yangikent, Borchilig’kent, Sig’noq shaharlarini bosib olish uchun yuboriladi. Uchinchi qismga Uloq nuyon va Suketu Cherbu bosh bo’lib O’trordan janubga, Xo’jand va Banokatni egallash topshiriladi. Chingizxonning o’zi bosh bo’lgan asosiy to’rtinchi qism yirik shaharlar-Samarqand va Buxoroni egallash uchun yo’l oladi. Bu yurishlar natijasida 1219 yilda O’tror, Jand, Yangikent, Borchilig’kent, 1220 yilda Xo’jand, Buxoro, Samarqand, 1221 yilda Termiz va Urganch shaharlari mug’ullar tomonidan bosib olinadi. [1, 19-21 b.] Manbalarda “Jahon sultonlari poytaxti” va “Insoniyat buyuk farzandlari beshigi” nomini olgan Urganch, “Qubbatul Islom” nomini olgan Buxoro, “Sayqali ro’yi zamin” deb atalgan Samarqand kabi shaharlar talon-taroj qilindi. Ba’zi shaharlar, masalan, O’rtor, Sig’noq, Borchilig’kent kabilar uzoq vaqtlargacha dashtu-biyobonlarga aylanib qoldi. Shu davrda yashagan arab tarixchisi ibn al-Asirjug’ul (1160-1244 yy.) mug’ul bochqini dahshatlarini shunday ta’riflagan: “Ular (mug’ullar) hech kimga shafqat qilmadilar, aksincha, xotinlar, bolalar, erkaklarni o’ldirdilar, homilador xotinlarning qorinlarini yorib, tug’ilmagan go’daklarni nobud qildilar... Bu musibat to’lqinlari turli tomonlarga tarqaldi va uning fojeasi umumiy bo’lib qoldi hamda u shamol bulutlarni turli tomonga haydagani kabi butun viloyatlarga yoyildi. Xitoy chegaralaridan bir xalq chiqib Turkistondagi Qashg’ar va Balasag’un kabi viloyatlarni vayron etib, qirg’in qilib, talon-taroj qilib egalladi. Tatarlar hech qaysi shaharlarni omon qoldirmadilar, ketayotib hamma yerni vayron etdilar. Ular nimaniki yonidan o’tgan bo’lsalar, o’zlariga yoqmagan barcha narsalarga o’t qo’ydilar”. Shunday qilib, talon-tarojlik urushlari natijasida XIII asr 20-yillari o’rtalariga kelib Chingizxon Sharqda Shimoliy Xitoydan G’arbda Amudaryogacha bo’lgan hududlarda o’z hokimiyatini o’rnatishga muvaffaq bo’ldi. 1227 yilning avgustida Osiyoning ichkarisiga, tang’utlar ustiga yurish paytida Chingizxon vafot etganidan so’ng iroz muddat chingiziylar o’z ichki ishlari bilan ovora bo’lib qoladilar va hatto ular Jaloliddin bilan yaqinlashishga qaror qiladilar. 1230 - yilda sulton Jaloliddin Hirot shahrini qamal qilib tugan kezlar(taxminan aprel oyi) da singlisi Xonsultondan (Jo’chiga xotin bo’lgan,undan farzandi ham bor edi) xat oladi. [2,320-321 b.] Jaloliddin bu xatni javobsiz qoldiradi.Jaloliddinga kutilmaganda oyoqostidan yana bir dushmanni dunyoga keltiradi. Alovuddin Qayqubod o’z ixtiyori bilan Jaloliddinga keli qo’shilgan bo’lsada, u bilan o’zaro kelisha olmaydi va Jaloliddinga qarshi fitna uyushtiradi. Bu fitnaga Kichik Osiyodan tashqari Shom (Suriya), shimoliy Mesopotamiya kabi davlatlar va boshqabir qator shaharlarning hukmdor va beklari ham qatnashdilar. Fitnachilar bilan jang 1230-yil 10- avgustda bo’lib o’tadi. [2, 321 b.] Jaloliddin qo’shinlari mag’lubiyatga uchraydi. Jaloliddinning kuchsizlanib qolganligini bilgan Ozarbayjondagi ismoiliylar hukmdori Alovuddin Muhammad III mo’g’ullarga maktub yo’llaydi. Maktubda Jaloliddin tor- "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 April 2022 / Volume 3 Issue 4 www.openscience.uz 439 mor keltirilganligi va uning qo’shinlari juda oz sonli ekanligi xabar qilinadi. Mo’g’ullar katta qo’shin yuborishadi. Hatto uning eng yaqin vaziri Sharof Al-Mulk ham unga qarshi fitna uyushtiradi. Buni sezgan Jaloliddin vazirni qatl etadi. 1231-yilning avgustida tunda mo’g’ullar Jaloliddin Manguberdi qo’rasiga hujum qiladilar va shirakayf holatida yotgan sultonni qo’lga olib, otga bog’lab olib qochadilar. Yo’lda o’ziga kelgan Jaloliddin qo’lini bo’shatib, yonidagi mo’g’ul askarining qilichini tortib olib, ular bilan jang qiladi va ulardan o’zini ozod qiladi. Yolg’iz qolgan Jalolidinni endi kurd qaroqchilari qo’lga oladilar. U o’zini qaroqchilarning boshlig’iga tanishtirishga majbur bo’ladi: “Men shu yaqindagi bek qo’liga topshirsang, ayniqsa Shahobiddin G’ozi mulkga eltsang, katta mukofot olasan, mening o’zim seni mingboshi qilib qo’yaman”, deydi. Bu taklifga qaroqchilar boshlig’i rozi bo’lib, Jaloliddinning qo’lini bog’lab, xotinini unga qorovul sifatida qoldirib, ikkita ot olib kelish uchun qo’shni qishloqqa ketadi. Shu payt qo’lida nayza ushlab turgan bir kurd paydo bo’ladi. U qo’li bog’liq asirning kimligini qorovul ayoldan so’raydi. Ayol uning sultonligini, eri qo’lga olganligini aytadi. Kurd esa bunga ishonmaydi. Uning akasini xorazmiylar Xilot qamali chog’ida o’ldirgan edilar. Shu bois akasining o’chini olish maqsadida qo’li bog’liq qurolsiz mahbusning ko’kragiga nayza sanchadi va o’ldiradi. Bu g’oyatda alamli voqea 1231-yil 17-20 - avgustlar orasidasodir bo’ladi. Uning jasadi Mayafarqinaga keltiriladi. [2, 321-322 b.] Bu yerda uni Al-Malik va Al-Muzaffar hukmdorining vaziri bo’lgan amakisi O’tirxon taniydi. Xorazmshoh Jaloliddin Manguberdining jasadi tunda Mayafarqinaga yaqin joyda dafn etiladi. Uning qabrini hech kim haqorat qilmasin degan maqsadda u yer tekislab yuboriladi. Xulosa: Xorazm yozma merosida o’zbek xalqining davlatchiligi tarixi masalalari keng yoritilgani barcha mutaxassislarga ma’lum. Uch ming yillik davlatchilik an’analariga ega bo’lgan xalqimiz o’tmishini turli til va davrlarda bitilgan yozma manbalar orqali o’rganilishi manbashunos olimlar va tarixchilarning muhim ilmiy yo’nalishlarini tashkil qiladi. Xorazmda bitilgan tarixiy yozma manbalar o’rta asrlar, yangi davrda yaratilgan bo’lib, ular fors, arab va turkiy tillarda yetib kelgan. Davr o’tishi bilan ko’pgina manbalar yo’qolib ketgani ham ma’lum. Shu davrlarda yozilgan manbalar 1097 yildan, ya’ni Xorazmshoh - anushteginlar davlatining tashkil topishidan to 1231 yilgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Mazkur tadqiqotda Xorazm vohasida yaratilgan shu yozma manbalardagi faqat Xorazmshoh - anushteginlar davlati va ma’muriy boshqaruviga ahamiyat berildi. Mavzuning tarixshunosligi va manbashunosligiga bag’ishlangan adabiyotlar va tadqiqotlar mingdan ham ko’pdir. Xorazm tarixi va madaniyatining mo’g’ullar davrigacha bo’lgan davri arab va fors tilidagi manbalarda yoritilgan. Ulardan Ibn al-Asirning «Tarixi komil» asari, Shihobaddin Nasaviyning «Siyrat» va «Nafsat al-masdur» "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 April 2022 / Volume 3 Issue 4 www.openscience.uz 440 asarlari, Rashidaddin va Juvayniy, boshqa mualliflarning asarlarida Xorazm va Xorazmshohlarning davri, ular faoliyati bilan bog’liq ko’p masalalar bayon qilgan. Yüklə 290,81 Kb. Dostları ilə paylaş:
|