Aparan yol kimi

Fuad  Mammadoy
KuliuroJsgiya effcktjvli havat »э faalivvala aparan vol
© 
sivilizasiyanın 
“etnoqrafik”  konsepsiyası 
formalaşmağa 
başladı  ki,  onun da mahiyyətini  hər bir xalqın öz sivilizasiyası  olması 
müddəası təşkil edirdi;
© 
üç əsas yanaşma qəbul edildi:
• 
unitar
• 
mərhələli
• 
lokal-tarixi
İLK SİVİLİZASİYALARIN ƏLAMƏTLƏRİ
İL K  S İV İLİZA SİYA LA R IN  O N  Ə LAM Ə Tİ 
Q.Çaylda görə
£  
şəhərlər;
£  
monumental ictimai tikililər;
£  
vergi və xərac;
£  
ticarət də daxil olmaqla  intensiv iqtisadiyyat;
£  
peşəkar-sənətkarların ayrılması;
£  
yazı;
£  
elmin rüşeymləri;
£  
inkişaf etmiş incəsənət;
£  
imtiyazlı siniflər;
£  
dövlət.
İL K  SİV İL İZ A SİY A L A R IN  Ü Ç  Ə LAM Ə Tİ 
k.Klakxona görə
£  
monumental  arxitektura;
£  
şəhərlər;
£  
yazı.
90
Fuad  Mammadoy
KulturoloBİva cffektivli havat va faalivvata aparan vol
LOKAL-TARİXİ SİVİLİZASİYALARIN 
FƏRQLİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
£   təbii-coğrafi şərait;
£   cəmiyyətin sosial-mədəni kodu;
£   din;
£   həyat tərzi;
£   elmi-texnoloji inkişafin xarakteri;
£   təşkil və idarəetmənin texnologiyaları;
£  
füquqi sistem;
£  
etnik-tarixi xüsusiyyətlər.
• 
in kişa f dinamikası və  mədəniyyətin tədqiqi
MƏDƏNİYYƏTİN İNKİŞAF DİNAMİKASININ TƏHLİLİ
M ədəniyyətin 
in k işa f  dinamikası 
hər 
bir 
mədəniyyətdəki 
universalla  konkret-tarixinin,  ümumbəşəri  ilə  milli-spesifıkin,  ümumi 
ilə xüsusinin,  realla  idealın  nisbəti ilə şərtlənir.
M ədəni-tarixi prosesin  dinamikasını  öyrəlmək  üçün  mədəniyyət 
nəzəri və konkret tarixi baxımdan  tədqiq edilməlidir.
N əzəri təhlil  - aşağıdakı  müddəalara  əsaslanır:
£   Mədəniyyətin  inkişaf səviyyəsi  və  istiqaməti  sosial  mühitin 
şərtləri,  cəmiyyətin  mövcud  imkanları  reallaşdırma  üsulları 
və dərəcəsi ilə  müəyyən edilir.
£   Mədəniyyətin  inkişafi  avtomatik  yox, 
insanın  yaradıcı 
fəaliyyəti, onun bilik, bacarıq,  mütəşəkkillik və ruhi  səviyyəsi 
ilə əlaqədar baş verir.
£   Mədəniyyətin qabaqlayıcı  inkişafı,  lokal  mədəniyyət və onun 
sahələrinin böhran  və  tənəzzülü  ilə birgə,  dünya  tarixi-mədəni 
prosesinin  ümumi tendensiyası kimi nəzərdən keçirilir.
91

---

Fuad  Mammadot
Kulturologiva effektivlj havat 
уд
 faalivyəta aparan  yol
K onkret-tarixi təhlil d örd istiqam ətdə qruplaşır:
&  İnsanın  konkret 
tarixi  şəraitdə  keçən  həyat-fəaliyyətinin
sosial-mədəni prosesləri.
*  
İnsanların  tarixi  dövrün  sosial  şəraiti  və  konkret  idrak 
mexanizmlərinin tədqiqi.
Ф 
Cəmiyyətin  dəyər  iyerarxiyasının  dəyişməsi  və  saxlanması 
üçün istifadə olunan  üsulların təhlili.
ф  Arxaik  mədəni  dəyər,  nümunə  və  institutların  bərpa  edilməsi 
və ya yenilərinin yaradılması  prosesinin öyrənilməsi.
MƏDƏNİYYƏTİ TƏDQİQ ETMƏYİN
ƏSAS  ÜSUL VƏ PRİNSİPLƏRİ
Kulturologiyanın  əsas  idrak  metodu,  mədəniyyəti  bütöv  sosial 
sistem  kimi, 
dialektik  əlaqəli  tədqiqat  prinsiplərin
  birliyi  əsasında 
fənlərarası, kompleks öyrənməyə imkan verən sistemli yanaşmadır:
ф   m üəyyən  tarixi  dövrdə  konkret  cəm iyyətin  xüsusiyyətlərini  və 
effektivliyini  aşkarlam ağa  im kan  verən 
m ədəniyyətin
keyfiyyət təhlili;
Ф 
m ədəniyyətin 
inkişafının 
fə a liy y ə t, 
keyfiyyət 
və
proqnozlaşdırm a 
səciyyəsini  qiym ətləndirm ək  üçün  zəruri 
olan
 kəmiyyət təhlili;
ф   m ədəniyyətin 
ayrı-ayrı 
sahələri
 
və 
onların 
qarşılıqlı 
əlaqələrinin  bütöv  m ədəniyyət  orqanizm ində  araşdırılm asını 
nəzərdə tutan
 struktur təhlil;
ф  
m ədəniyyətin  ekstrosom atik  sistem li  fəa liy y ə tin i  təmin  edən 
p ra q m a tik  səciyyələrin
  , 
m ahiyyətlərin  dərk  edilm əsi  ilə 
əla q əd a r  olan  hadisələrin,  m ədəniyyətin 
p redm et  və
hadisələrinin
 funksional  təhlili;
ф   m ədəniyyətin  inkişafını  müəyyən  zam an  ərzində 
tədqiq 
edilm əsini nəzərdə tutan
  genetik-tarixi təhlil;
92
Fuad  Mammadov
J C u U u rQİQ&İj^.effektivli həyal va faaliyyata aparaq yol
Ф  
müəyyən  coğrafi  ərazidə  mədəniyyətin  vəziyyət  və  inkişafını 
nəzərdə tutan
 məkani təhlil;
m ü x tə lif mədəniyyətlərin  ümumi  cəhət  və səciyyəvi xüsusiyyətlərini 
müəyyənləşdirməyə imkan  verən
  müqayisəli təhlil.
KURTULOGİYANIN  METODOLOGİYASININ
MƏQSƏD, MAHİYYƏT VƏ İMKANLARI
Mədəniyyəti  dərk  etməyin  elmi  metodları  haqqında  təlim  olan 
kulturologiya:
• 
insan, 
cəmiyyət, 
dövlət 
və 
bütövlükdə 
bəşəriyyətin 
mədəniyyətinin  xüsusiyyətləri,  inkişaf qanunlarını  və  tarixini 
öyrənib mənimsənilməsinə 
yönəlmişdir;
• 
başlıca  olaraq, 
tarix,  məntiq,  dialektika,  ontologiya,
qnoseologiyanın  universal metodik meyarlarına 
istinad edir;
• 
tarix,  fəlsəfə,  məntiq,  psixologiya,  etnoqrafiya,  arxeologiya, 
coğrafiya,  dilçilik,  sosiologiya,  etika,  estetika,  elmşünaslıq, 
dinşünaslıq, politologiya,  fiıturologiya və digər elm sahələri və 
fənlərin  fakt,  qanun  və  nailiyyətlərinin,  mədəni  hadisələrinin 
kompleks  fənlərarası  öyrənilməsi  və  seçilməsini  nəzərdə  tutan 
biliklərin analiz və sintezinə 
istiqamətlənir;
• 
mədəniyyətə  elmi  əsaslarla  yanaşmağa  yardım  edən,  abstrakt- 
məntiqi  və  konkret  -  tarixi  builiklərin  uyğunlaşdırılınası  yolu 
ilə  çoxölçülü 
tarixi  proses  olan 
mədəniyyətin  bütöv 
sisteminin  kompleks sahələrarası  tədqiqini 
təmin edir;
• 
bəşəriyyətin  mədəni  təcrübəsi  əsasında 
ətraf  aləmin 
proqressiv  dəyişdirilməsi  üçün  insanı  zəruri  biliklərlə 
silahlandırır.
93

---