Aparan yol kimi

Fuad  Maroroadov
Kulturologiya cffcklivli hayat va faalivvata aparan vol
institutunda,  Texniki  universitetində,  Azərbaycan  Respublikasının 
Prezidenti  yanında  Dövlət  idarəetmə  Akademiyası  və  Azərbaycanın 
digər  ali  təhsil  müəssisələrində  kulturologiya  ləğv  edilmişdi.  Şəxsi 
ambisiya  və  ya  anlaşılmazlıqla  bağlı  olan 
belə  mədəni  siyasətə, 
Azərbaycanın milli  maraqlan baxımından, bəraət qazandırmaq olmaz.
Bu  gün  Azərbaycanda kulturologiyanın  institutlaşdınlmasına mane 
olan,  ictimai  və  dövlət  həyatında  ona  olan  tələb  nədən  yaranmışdır? 
Onun  mahiyyətini  və  ölkənin  modernləşdirilməsi  üçün  onun 
möhtəşəm dəyişdirici  imkanlannı  anlamamaq, biganəlik, yeniliyə əks- 
təsir  göstərmək,  bəzi  məsul  siyasətçi  və  məmurlann  dəyişmək 
istəməməsidir.
Əfsuslar  olsun  ki,  bizim  ayn-ayn  məmurlarımız  hələ  də  “sovet” 
düşüncə 
stereotiplərindən 
imtina 
etməyərək, 
ölkənin 
inkişaf 
proseslərini  əvvəlki  kimi,  real  həqiqətlərdən  uzaq,  sovet  dövrünün 
monopol  totalitar  ruhunda  qiymətləndirməyə  davam  edirlər.  Belə 
mövqe  müasir  dövlət 
və 
cəmiyyətin  həyatında 
dialektik 
qanunauyğunluq  kimi,  kulturoloji  idarəetmə böhranlarının  qurulduğu 
tənqidi  təhlili inkar edir.  O,  millətin tərəqqipərvər inkişafında mühüm 
rol  oynayan,  sosial-mədəni  inkişafin  obyektiv  böhran  hadisələrini 
izləməyə  mane  olur.  Buna  görə  də,  vətənpərvər  ziyalıların  sosial  - 
mədəni  inkişaf proseslərinin  tənqidi  elmi  təhlili  respublikada  ictimai 
tərəqqinin  əldə  edilməsi  və  çatışmamazlıqlann  sosial  terapiyasına 
istiqamətlənmiş 
fəaliyyəti  düşmənçiliklə  qarşılanır.  Belə  mədəni 
siyasət  üçün  məsuliyyəti  kim  daşıyır?  Yəqin  ki,  Azərbaycanın  milli 
maraqlan  və  sağlam  düşüncə  tələb  edir  ki,  respublikanın  apancı 
ekspert-kulturoloqlannm  iştirakı  ilə  bu  məsələyə  bir  də  baxılsın. 
Azərbaycan  xalqının 
davamlı  milli-mədəni  inkişafı  mənafeyinə 
uyğun  olaraq,  kulturologiyanın  inkişafına  dövlət  yardımını  tezliklə 
təmin  etmək  və  Azərbaycanda  onun 
tədris  fənni  və  elm  kimi 
institutlaşdınlmasım 
təmin  etmək  vacibdir  . 
Həyatın  özünün 
dialektikası  bizdən,  hər şeydən  əvvəl  ziyalılardan,  həmçinin  siyasətçi 
və  məmurlardan  insan,  sosial,  dövlət  inkİşafi  öproseslərinin 
təkmilləşdirilməsini  tələb  edir.  Sosisal-mədəni  inkişafin  mürəkkəb 
proseslərinin elmi  təminatı  kulturoloq-alimlər qarşısında ciddi  tələblər 
qoyur.  Tədqiqatçı-kulturoloqlar nəinki cəmiyyət qarşısında problemlər 
qoymalı,  həm  də  onların  həllinin 
düzgün  yollarını  və  effektiv
378
Fuad  Manunadov
Kulturologiya effcktivli havat уд faalivvata aparan  vol
texnologiyalarım,  obyektiv  ziddiyyətlərin  həllinə  yeni  yanaşmaları, 
tərəqqinin  əldə  edilməsi  və 
böhran 
hadisələrinin  aradan 
qaldırılmasına  yardım  edən,  daxili  və  xarici  siyasəti,  iqtisadiyyat  və 
insan  münasibətlərini  sağlamlaşdıran  yeni  yanaşmalar  tapmalıdır.  O, 
elmi  tədqiqatın  yeniliyinin  yalnız  yeni  faktlann  aşkar  edilməsindən 
ibarət  deyil,  həm  də,  hər  şeydən  əvvəl,  mədəniyyətin  və  onun  insan 
inkişafındakı,  düzgün  siyasətin  formalaşdınlmasındakı  və  düzgün 
idarəetmədəki  tərəqqipərvərliyini  görüb  elmi  əsaslandırmaqdan  çıxış 
etməlidir.
Buna görə də mədəniyyətin tarix və nəzəriyyəsinin tədqiqi  məkan, 
zaman,  komparativ,  struktur,  keyfiyyət  və  kəmiyyət  təhlilini  həyata 
keçirib, tədqiqatda tarixi, dialektik və məntiqi prinsiplərə dəqiq istinad 
edib,  tədqiqatın  mövzusu  üzrə 
bütün  əsər  və  anlayışların 
məzmununun  tənqidi  təhlilini  keçirməyi  tələb  edir.  Elmi  müddəa  və 
kulturoloji  tezislər  konkret  faktlar və  onların  düzgün  şərhi  ilə  təsdiq 
edilməli,  mədəniyyətin  inkişafında  bu  və  ya  digər  şəxsiyyətlərin, 
hadisələrin  rolunun  düzgün  qiymətləndirilib  aşkarlanması  ilə 
təsdiqlənməlidir.  Mədəniyyət  yalnız  qazanılmış  keyfiyyətlər  kimi 
deyil, həm də  müəyyən sosial mühitdə aşkar edilmiş genetik yaddaş -  
valideynlərin  “genetik  yaddaşından”  (bəlkə  də  şüuraltı  səviyyədə) 
ötürülmüş  potensial  qabiliyyətlər  kimi  təhlil  edilməlidir.  Kulturoloji 
tədqiqatlar  mədəniyyətin  idraki,  dəyişdirici,  normativ-tənzimləyici, 
maarifçi,  dünyagörüş, aksioloji, humanist,  ideoloji, istehsalat-praktiki, 
idarəetmə,  proqnostik  və  digər 
funksiyalarının  konkret  sistemli 
təhlilinin  keçirilməsini  tələb  edir.  Mədəniyyətin  gələcək  inkişafinı 
proqnozlaşdırmağa imkan verən qarşıya qoyulan məqsədlərə nail olma 
yollarını, siyasi  və idarəetmə texnologiyalarının hazırlanmasına imkan 
verən  tarixi(arxiv) və sosiolojif respondentlərin sorğusu) tədqiqatlann 
aparılması mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Kulturologiya  və  ölkənin  mədəni  sitasətində  azərbaycan  dilində 
“əqli  mədəniyyət”-lə  “mənəvi  mədənityyəf’-in  birliyindən  ibarət  olan 
“ruhi  mədəniyyət”  termininin  işlənməsi  effektiv  idarəetmə  üçün 
mühüm  əhəmiyyət  daşıyır.  Belə  yanaşma  “mənəvi  mədəniyyət” 
terminini  nəinki  düzgün  anlamağa,  eləcə  də  effektiv  sosial-mədəni 
siyasət,  xalqın  davamlı  mənəvi  inkişafının,  ölkənin  iqtisadi  və  sosial 
rifahının  tərəqqisi,  şəxsiyyətin  düzgün  inkişafını  təmin  edilməsində
379

---

Kuad  Mamıtı-xlov
Kulturologiva effeklivli haval va foalivvata aparan  vol
“intellektual  mədəniyyət”  anlayışının  zəruriliyini diqqətə çatdınr.  O, 
mədəniyyətin  ayn-ayn  komponentləri  və  sosial  institutlarının 
diferensial 
olaraq 
nəzərdən 
keçirilməsinə, 
mədəni 
siyasətin 
prioritetlərini  düzgün  müəyyənləşdirilməsinə,  dövlət,  cəmiyyət  və 
insan  inkişafi  naminə 
mədəniyyətin  müxtəlif  funksiyalarından 
effektiv istifadə edilməsinə imkan verir.
İnkişafın  beynəlxalq  təcrübəsinin  çoxillik  öyrənilməsi  təcrübəsi 
qloballaşma  şəraitində  Azərbaycanın 
sosial-mədəni  inkişafının 
effektiv modelinin hazırlanmasına imkan  yaradır.  Mədəniyyətin sosial 
fenoman  və  noumen  kimi  düzgün  anlanılması  bu  model  əsasını  təşkil 
etməlidir. Mədəniyyət -  intellektual, etik, estetik, intellektual və maddi 
sərvətlərin,  eləcə  də,  insanın  ağlı,  hissi  və  fiziki  əməyi  ilə  yaradılan 
ruhi  və  maddi  dəyər  və  normaların  istehsalı,  istehlakı,  tədarükü  və 
ötürülməsindən  ibarət  tarixi  prosesdir.  Bu,  insanın  yaşaması  üçün 
əlverişli  mühitin, yəni  “ikinci  süni  təbiətin” formalaşdırılması, insanın 
həyatını  yaxşılaşdıran,  zənginləşdirən,  qoruyan,  cilovlayan  inkişaf 
texnologiyaları  və  idarəetmə  metodlarıdır.  Bununla  belə,  mədəniyyət 
-   insanın  ətraf aləmin  şüurlu  dərki,  dəyişdirilməsi  ilə  yaranan  həyat 
fəaliyyətinin  fəlsəfəsi, texnologiyası, şəraiti və nəticəsi  deyil, həm də, 
hər  şeydən  əvvəl,  fərdi,  sosial  və  qlobal  səviyyədə  insan  kapitalının 
fəaliyyəti  və  əsas  məqsədi  olan  insanın  özünün  inkişafı  və 
təkmilləşməsi  prosesidir.  Qeyd  edək  ki,  canlı  və  böyük  rus  dilinin 
izahlı  lüğətinin müəllifi Vladimir Dal  mədəniyyətin mühüm mahiyyəti 
olaraq,  təbiəti  emal  edib,  hazırlamağı,  qurmağı,  təbii  mənbələrdən 
yeni, süni  əşyaları  yaratmağı, hər şeydən əvvəl, insanın əqli və mənəvi 
təhsilini  xüsusi qeyd edirdi.
Milli  mədəniyyətin  modernləşdirilməsi  probleminə  kulturoloji 
yanaşma  mədəniyyətə  yeni  nəzərlə  baxaraq,  onu  sosial  kapital  kimi 
ifadə  etmək  imkanı  verir  və  qloballaşma  şəraitində  Azərbaycan 
dövlətinin  inkişafında  onun  imkanlarının  sistemli  təhlilini  aparmağa 
şərait  yaradır. Azərbaycanın inkişafı yolu və texnologiyalarının məkan 
və  zaman  baxımından  müəyyənləşdirilməsi  məqsədi  ilə  biz  dünya 
sivilizasiyası 
inkişafının 
müqayisəli 
təhlilini 
keçirmiş, 
dinya 
sivilizasiyası  kontekstində  Azərbaycanın  inkişaf  proqnozları  və 
perspektivlərini  göstərmişik.  Bu  təhlil,  keçid  dövründə  Azərbaycanda 
ruhi  mədəniyyət  və  mədəni  siyasətin  inkişafında  nailiyyətlər,  çətinlik
380
Kuad  Vlammadov
Kulturologiva effcktivli hovat va foalivvota aparan  vol
və  çatışmamazlıqlara  obyektiv  qiymət  verilməsinə  və  qloballaşma 
dövründə  Azərbaycan  Respublikası  mədəniyyətinin  inkişaf  etməli 
olduğu 
əsas 
yollann  aşkar 
edilməsi 
və 
texnologiyalann
hazırlanmasına  imkan  verir.  O,  cəmiyyətin  və  dövlətin  həyatında 
bütöv  sosial  sistem  və  noumen  olan  mədəniyyətə  yeni  baxış 
yaratmağa, 
cəmiyyətin  inkişafında 
mövcud 
çətinliklər 
və
çatışmamazlıqlann 
aradan 
qaldırılmasında  effektli 
metodların 
müəyyən edilməsinə imkan yaradır.
Məqalə  və  məruzələrimizdən  məlum  olduğu  kimi,  biz kulturoloji 
tədqiqatlarımızda metodologiyası  prinsiplərindən -  tarixilik, dialektika 
və  adi  məntiqdən  başqa,  ilk  dəfə  olaraq,  Lütvi  Zadənin  elmi  kəşfi 
olan,  qeyri-səlis  məntiq  nəzəriyyəsinin  prinsipindən  istifadə  etmişik. 
Kulturologiya  üçün  qeyri-səlis  məntiqin  elmi-praktik  dəyəri  ondan 
ibarətdir  ki,  ona  əsaslanan  yanaşmalar  cəmiyyətdə  baş  verən  sosial- 
mədəni hadisələrə yeni nəzərlə baxmaq, ictimai proseslər və mürəkkəb 
sistemlərin  idarə  edilməsi,  qeyri-müəyyənliklərin  təhlili  üçün  qeyri- 
məhdud  imkanlar açır.  Lütvi Zadənin məntiqi sosial  sistemləri ənənəvi 
riyazi  metodlarla  mümkün  olmayan,  linqvistik  dəyişənlərlə  ölçüb  əks 
etdirməyə  imkan  verir.  Onun,  özündə  ətraf aləmə  münasibətdə  Şərq 
və  Qərb  mədəniyyətinin  sintezini  əks  etdirən,  linqvistik  dəyişənlər, 
başqa  sözlə,  “yumşaq  hesablamalar”  ideyası  sosial-mədəni  inkişaf və 
idarəetmənin  keyfiyyətcə  yeni  model  layihələrinin  hazırlanmasına 
yeni  tərzdə  yanaşmağa  imkan  verir.  Buna  görə  də  Lütvi  Zadənin 
məntiqini  istifadə  etməklə  apanlan  sistemli  kulturoloji  təhlil  düzgün 
sosial,  iqtisadi  və  siyasi  qərarlann  qəbul  edilməsini  təmin  edən 
demokratik  idarəetmənin  inkişafı  üçün  perspektivli  əhəmiyyətə 
malikdir.
Demokratik  Azərbaycanın  inkişafının  aktual  problem,  pnnsıp  və 
mexanizmlərinin  təhlili  ölkənin  dünya  sosial-mədəni  məkanında 
tərəqqipərvər,  təhlükəsiz  və  davamlı  inkişaf  üçün  məntiq  və  hərəkəı 
şəraitini  nəzəri  cəhətdən  əsaslandırmağa  imkan yaradır  Tərəfimizdən 
hazırlanmış,  sosial-mədəni  inkişaf qanunauyğunluqlann  mahiyyət  %
 ə 
məntiqini  müəyyənləşdirməyə  imkan  verən  kulturoloji  formul  və 
sxemlər  ölkənin  dünya  mədəniyyəti  və  sivilizasiyalarının  zaman  və 
məkanında inkişaf dinamikasının yüksək templərinin təmin edilməsinə 
istiqamətlənmişdir.  Bu  -   mədəniyyətin  bütöv  sistem,  mədəni  insan,
381

---