dövrü əhatə edir. Rusiyada iqtisadiyyatın inkişafı və onun dünya
iqtisadiyyatına təsiri baxımından bu dövrün özünü bir neçə mərhələlərə
bölmək olar. 10 ildən də çox bir dövrü (1917-1928) əhatə edən birinci
mərhələdə Rusiyanın iqtisadiyyatı daxili çəkişmələr və düzgün iqtisadi
inkişaf proqramının olmaması nəticəsındə əvvəlcə iqtisadiyyatın
dağılması, mərhələnin axınında isə heç bir ciddi struktur dəyişiklikləri
etmədən bərpası baş verirdi. Bu ölkədə dünya iqtisadiyyatında
görünməyən proseslər baş verirdi:
"Hərbi kommunizm" adlanan illərdə iqtisadiyyat çox yüksək
sürətlə aşağı düşürdüsə, sonrakı illərdə iqtisadiyyat eyni yüksək sürətlə
də inkişaf edirdi. Lakin bu inkişaf ekstensiv xassəli idi və dünya
iqtisadiyyatına heç bir şey bəxş etmirdi. Əksinə, bütün iqtisadiyyatın
dövlətin əlində cəmləşdirilməsi prosesi gələcək iqtisadi çətinliklərin
yaranması üçün şəraiti formalaşdırırdı.
İkinci mərhələ 24 ildən artıq bir dövrü (1929-1953) əhatə edirdi.
Bu dövrdə İkinci dünya müharibəsi də baş verdi və onun baş
verməsində də Rusiyanın seçdiyi sosial-ictimai quruluşun az günahı
olmadı. 1928-1939-cu illərdə xalqın qanı bahasına əldə edilmiş iqtisadi
yüksəliş müharibə nəticəsində dağıdıldı. Lakin qələbədən ruhlanan
Rusiya rəhbərləri iqtisadiyyatı özlərinə məxsus üsullarla və özlərinin
istədikləri kimi inkişaf etdirə bildilər. Bu inkişafın xarakterik
cəhətlərinə
istehsalın
təmərküzləşməsi,
onun
tamamilə
dövlətləşdirilməsini, qeyri-bazar iqtisadiyyatnın bərqərar olması, ağır
sənayenin üstün inkişafı, sənayenin militarizasiyası, təbii resursların
talan edilməsi, ekologiyanın pisləşməsi, xarici iqtisadi əlaqələrin qeyri-
rasional olması, kənd təsərrüfatında kəndli təsərrüfatlarının ləğv
edilməsi, iqtisadiyyatın ağır sənayenin xeyrinə birtərəfli inkişafını aid
etmək olar. Bu mərhələ iqtisadiyyatın gələcəkdə dağılması üçün zəmin
hazırladı. Dünya iqtisadiyyatı isə bu mərhələdə heç bir şey əldə etmədi.
Heç olmasa ona görə ki, əldə edilən iqtisadi və hərbi irəliləyişlər "nəyin
bahasına olursa olsun prinsipinə əməl etməklə qazanılımşdı. Elə buna
görə də üçüncü mərhələdə (1954-1979) iqtisadi inkişafın sürəti azaldı və
komanda iqtisadi inkişaf modeli ilə gələcək inkişafın mümkün
olmaması hamı üçün aksiomaya çevrildi. Baxılan dövrün dördüncü
mərhələsi (1980-1992) son on iki ili əhatə edirdi və özündən əvvəlki
pillələrin üzvi nəticəsi kimi sosialist ölkəsi adlanan bir ölkənin
dağılması ilə başa çatdı. SSRİ deyilən ölkə parçalandı, yeni dövlətlər
meydana gəldi, iqtisadiyyat isə sözün tam mənasında dağıdıldı və talan
edildi. İqtisadi əlaqələrin pozulması yeni yaranmış ölkələrin
iqtisadiyyatına ölümcül təsir göstərdi.
Beləliklə də, əslində həm özünün və həm də yaxın və uzaq
qonşularının iqtisadiyyatının pisləşməsinin müəllifı, səbəbkarı
Rusiyanın özüdür. Artıq 10 ilə yaxındır ki, SSRİ deyilən bir dövlət
yoxdur.
Lakin
iqtisadiyyatı
idarə
edərin
psixologiyasında,
dünyagörüşündə köklü, müasir dünyanın qəbul etdiyi dəyişikliklər baş
vermədiyinə, siyasət və hərbi gücə malik olmaq psixologiyası qaldığına
görə Rusiyada iqtisadi inkişaf zəif gedir. Uzun illər boyu dövlətlərin
iqtisadi inkişaf göstəriciləri müqayisə edilərkən Rusiyanın deyil SSRİ-
nin göstəriciləri müqayisə edilirdi. Buna görə do Rusiyada iqtisadi
vəziyyətə qiymət vermək üçün fərdi şəkildə aparılan tədqiqatların
məlumatlarından istifadə etməyi üstün tutduq. Rusiyanin İqtisadiyyat
Elmi və Sahibkarlıq Fəaliyəti Akademiyasının akademiki, REA-nın
Avropa İnstitunun beynəlxalq iqtisadi müqayisələr mərkəzinin rəhbəri
i.e.d., professor A.M.Kudrovun şəxsi hesablamalarına görə 1990-cı ildə,
yəni SSRİ-nin dağılmasından bir il qabaq, Rusiyanın ÜDM-nun həcmi
ABŞ-ın ÜDM-nun 17,7%-ni təşkil edirdi. 1992-ci ildə, yəni Rusiyanın
müstəqilliyinin birinci ilində bu göstəricinin səviyyəsi aşağı düşmüş və
cəmi 12,0% təşkil etmişdir. Sonrakı illərdə Rusiyanın iqtisadiyyatında
geriləmələr davam etmiş və 1996-cı ildə RF-nın ÜDM-nın həcmi ABŞ-
ın ÜDM-ni cəmi 8,6 faizi qədər təşkil etmişdir. Deməli, 1990-cı illə
müqayisədə ÜDM-un ABŞ-ın ÜDM-na görə nisbəti 2 dəfədən də çox
pisləşmişdir. Bunun səbəbi nədir? Keçid dövrü altında bunu pərdələmək
olmaz. Əsas və başlıca səbəb Rusiyanın, Ermənistandan başqa öz
qonşularına qarşı apardığı hərbi və kolonial siyasətdir. Rusiya nə özü
inkişaf edir, nə də qonşu ölkələrin inkişafını istəmir, onlara bütün
yollarla mane olmağa çalışır. Ölkələri bir-birinə qarşı qoymaqla
"Parçala və hökm sür" prinsipindən əl çəkmir. Elə buna görə də Rusiya
1991-1994-
cü illərdə Ermənistana 1 milyard dollar dəyərində silah-
sursat məhsulu bağışlamaqla Qafqazda gərginliyin artmasına səbəb
oldu. Lakin, əgər bu qədər böyük məbləğ Rusiyanın özünün iqtisadi
inkişafına yönəldilmiş olsa idi, iqtisadi səmərə əldə edilərdi. Rusiyada
iqtisadi inkişafın geriliyi ətraf ölkələrə ikiqat, üçqat mənfı " təsir
göstərir. MDB deyilən quruma daxil olan ölkələrin hamısında iqtisadi
gerilik var. Azərbaycanın iqtisadiyyatı buna parlaq misaldır. Bir
tərəfdən keçmiş SSRİ-də və sonradan Rusiya Federasiyasında və onun
dostu Ermənistanda gedən proseslərin bilavasitə təsiri nəticəsində, digər
tərəfdən, rus-erməni qoşunları tərəfındən 20%-dən də çox
torpaqlarımızın zəbt edilməsi nəticəsində Azərbaycanın iqtisadiyyatı
lazım və mümkün olan səviyyədə inkişaf edə bilmir. Burada əsas səbəb
- region amilidir.
§3.
Transmilli korporasiyalar (TMK) və dünya
iqtisadiyyatı
3.1. TMK-
nın mahiyyəti
Bazar iqtisadiyyatı yolu ilə inkişaf etmiş kapitalist ölkələrinin
əsas liderləri keçən əsrdə böyük müvəfəqiyyətlər əldə edə bildilər.
Nəhəng monopolist fırmaların əlində çoxlu miqdarda maliyyə
resursları toplanmışdı. Ölkə daxilində onlardan tam və səmərəli
istifadə etmək limiti tükənməkdə olduğuna görə kapital sahibləri pulu
ölkənin xaricində yerləşdirmək və daha yüksək gəlir əldə etmək
ideyalarını öz hökumətlərinin dəstəyi ilə reallaşdırmağa başladılar. Bu
cür ideyaların ortaya çıxması və reallaşmağa başlaması tarixi keçən
əsrin birinci yarısına təsadüf edir. Lakin kapitalın xarici ölkələrdə
yerləşdirilməsi işinin dünya iqtisadiyyatına güclü təsiri əsrin ikinci
yrasında əyani nəzərə çarpmağa başladı. Məhz bu dövrdə inkişaf etmiş
ölkələrin xaricdə fəaliyyət göstərən sənaye, bank və digor
strukturlarının sayı 10 mini ötmüşdü. Getdikcə onların içərisindən çox
da böyük olmayan qruplar daha f
əallaşmağa başladılar və özlərinin
istifadə etdikləri yeni stil və üsulların hesabına böyük müvəffəqiyyətlər
əldə etdilər. Bunları sonralar transmilli korporasiya (TMK)
adlandırmağa baş-ladılar.
Bu gün TMK-
lar çox inkişaf etmişlər və bir çox cəhətdən dünya
bazarının strukturunu və məhsulların rəqabət qabiliyyətliliyini,
beynəlxalq kapitalın hərəkətini və texnologiyanın ötürülməsini təmin
edə bilirlər. Yüksək idarəetmə və təşkilati struktura malik olan TMK-ın
baş qərargahlarının beşdə dördü ABŞ-da, Yaponiyada, Böyük
Britaniyada, Almaniyada və Fransada yerləşmişdir. Bütün iri TMK-ın
Dostları ilə paylaş: |