30%-
ə qədəri ABŞ-ın payına düşür. 1987-ci ilin məlumatına görə
dünyanın 500 fəaliyyət göstərən nəhəng sənaye kompaniyalarının 183-ü
ABŞ-ın, 97-si Yaponiyanın, 52-si İngiltərənin, 36-sı Almaniyanın, 27-si
Fransanın, 16-sı Kanadanın və 13-ü İsveçrənin payına düşürdü.
Dünya
iqtisadiyyatının
inkişafında,
istehsalların
beynəlmiləlləşməsində, kapitalın səmərəli dövr etməsində, beynəlxalq
miqyasda elmi və texniki nailiyyətlərin istehsala kompleks tətbiq
edilməsində, iş yerlərinin yaradılmasında, iqtisadi inteqrasiya
proseslərinin güclənməsində və sairə bu cür texniki, texnoloji, təşkilati
iqtisadi və sosial məsələlərin həll edilməsindən TMK-nın rolu
böyükdür.
TMK-
nın bir mühüm cəhəti də vardır. Onlar nəyin
bahasına olursa-olsun mənfəət (təmiz mənfəət) əldə etməyə yox, nəyin
bahasına olursa-olsun istehsalın və xidmətlərin həcminin artırılmasına
çalışırlar və bu yolla da, həqiqətən, mütəmadi olaraq çoxlu mənfəət əldə
edirlər. Bir fıkir verin: ABŞ-ın "Ceneral motoros" avtomobil
korporasiyası 1988-ci ildə 4,9 milyard dollar təmiz mənfəət əldə etməyə
nail olmuşdur. Bəs dünya iqtisadiyyatının "qazancı" nə olmuşdu? 4,9
milyard dollar təmiz mənfəət əldə edən korporasiya 121,1 milyard
dollarlıq avtomobil məhsulu istehsal edib sata bilmişdir....
Həcmdən qazanmaq, məhsulun keyfıyyətini yüksəltmək, çevik
idarəetmə sistemi yaratmaq, elmin, texnikanın, texnologiyanın inkişafını
sürətləndirmək, istehsalın elm tutumluluğunu durmadan yüksəltmək
TMK-
nın başlıca iş üsullarındandır. Bütün bunların fonunda satışa görə
rentabellik demək olar ki, bütün transmilli korporasiyalarda çox
aşağıdır. Məsələn, baxılan dövrdə "Ceneral motors» korporasiyasının
rentabelliyi satış həcminə görə cəmi 4| faizdən bir qədər çox (4,05)
təşkil etmişdir (çədvəl 4).
Cavan və inkişafda olan dövlətlərdə TMK-nın yaratdıqları
müəssisələrdə 1985-ci ildə 6,3 milyon nəfər işçinin işlədiyi göstərilir.
Cədvəl 4.
TMK-
nın satış həcmi və təmiz mənfəəti (1988)
"Nestle"
İsveçrə ərzaq (yeyinti) 27,8
1,4
5,0
Bu
İspaniya kimi bir ölkədəki fəhlələrin sayından da çoxdur.
İsveçrənin "Nestle" kimi ərzaq (yeyinti) korporasiyasının müəssisələri,
fili
alları və qız filialları bütün qitələrin 65 ölkəsində fəaliyyət
göstərirlər. 292 müəssisəsi olan bu monopolist dünyanın 43 ölkəsində
süd məhsulları, 31-də kofe, 30-da какао və şokolad, 20-də uşaq süd
yeməyi istehsal edir. Kompaniyada çalışan 163 min nəfərin cəmi 4,3%
İsveçrənin öz payına düşür. Qalan 95,7%-i xarici ölkələrdə fəaliyyət
göstərirlər. 1988-ci ildə korporasiyanın təmiz
mənfəəti 1425 milyon dollar təşkil etmişdir. Rentabellik isə cəmi
5,0% olmuşdur. Göründüyü kimi TMK-lar həm özləri yaxşı qazanırlar,
həm dünya iqtisadiyyatının inkişafına səbəb olurlar və həm də əhalini
nisbətən ucuz əmtəə və xidmətlərlə təmin edirlər. Lakin mahiyyətcə
onlar sovet dövrünün şüarları ilə desək, əsl kapitalistlərdirlər və ilk
növbədə, onlar öz maraqlarını, fırmanın maraqlarını qoruyurlar və
özlərinə xidmət edirlər. Lakin nəticəsi dünya iqtisadiyyatının və
əhalinin xeyrinədir. Bu paradoksdur. Onun izahını, mahiyyətini isə
dünyanın ən məşhur iqtisadçılarından olan Adam Smit vermis və
açmışdır: "Satış üçün məhsul istehsal edən hər hansı bir adam (sahibkar)
yalnız öz şəxsi marağını güdür, xüsusi mənfəətindən çıxış edir. Lakin bu
zaman o, "gözəgörünməz əl" vasitəsi ilə öz məqsədinə tamamilə dəxli
olmayan məqsədə doğru yönəldilir, yəni bəzən özü də bilmədən daha
əməli surətdə cəmiyyətin mənafeyinə xidmət etmiş olur".
TMK-
lar həm sayca və həm də istehsalın həcmi baxımından
sürətlə inkişaf etməkdə davam edirlər. BMT-nın tədqiqatçıları hesab
edirlər ki, bu gün 35 minə qədər TMK fəaliyyət göstərir. Müqayisə üçün
göstərək ki, 1939-cu ildə onların sayı cəmi 30-a bərabər idi. İndi TMK-
də birbaşa xarici kapital qoyuluşunun 90%-nə nəzarət edirlər.
3.2. TMK-
ın hərəkərverici qüvvələri
Beynəlxalq iqtisadi əlaqələr inkişaf etdikcə təsərrüfatçılığın yeni
strukruru kimi meydana çıxan TMK-lar özlərində beynəlxalq biznesi
cəmləşdirirlər. Adətən, TMK deyəndə, biz çox nəhəng monopolist bir
strukrur başa düşürük. Əvvəllər bu belə də var idi. Läkin müasir dövrdə
vəziyyət dəyişmişdir. İndi müxtəlif ölçüdə kiçik, orta, iri, nəhəng TMK-
lar fəaliyyət göstərir. Lakin onların hamısının oxşar əlamətləri vardır.
Onlar bir qayda olaraq səmərəli fəaliyyət göstərirlər və müvəffəqiyyət
qazanırlar. Bəs bunların hərəkətverici qüvvələri hansılardır? İlk növbədə
bura kompaniyalarla dövlətin sıx əməkdaşlığını aid etmək lazımdı. Bu
əməkdaşlığın əsasında qarşılıqlı maraqların reallaşdırlması,
dövlətin güclü maliyyə, diplomatik, siyasi, hərbi qüvvəsi durur. Öz
növbəsində TMK-lar öz işlərinə yaradıcı, elmtutumlu münasibət