bəsləməklə dövlətin möhkəmlənməsinə kömək göstərirlər. TMK-nın
dövlət aparatı üçün kadrların seçilməsində də fəal iştirak edirlər və çox
zaman da bu yola öz dövlətlərində beynəlxalq fəaliyyətlərinə mane
olmayan münasib qanunların qəbul edilməsinə nail olurlar. Bununla da
onlar öz dövlətlərinin daxilində korrupsiyanın, rüşvətvermənin, yersiz
yoxlamaların, qorxutmaların qabaqcadan qarşısını almış olurlar.
Nəticəsi də göz qabağındadır. TMK-lar olan ölkələrin hamısında həm
dövlət və həm də sahibkarlar kifayət qədər varlıdırlar, əhali də yaxşı
yaşayır.
TMK-
nın ilkin vəsaitinin məğzini sərbəst kapital təşkil edir. Öz
ölkəsində yığılan ("artıq" qalmış) kapitala sərbəstlik verildiyinə görə о
sərhədləri aşa bilmiş və sahibkarlar və dövlət üçün yeni mənfəətlər
gətirməyə başlamışdır. Kapitalın sərbəstlik alması TMK-nın səmərəli
işinin növbəti hərəkətverici qüvvəsidir. TMK-lar müəssisələrini,
filiallarını, qız filiallarını, nəvə fıliallarını özlərinə sərf edən ökələrdə
aça bilirlər. Növbəti hərəkətverici qüvvə scçdikləri ölkələrdə nisbətən
ucuz işçi qüvvəsindən, ucuz torpaqdan və yerli xammaldan istitadə
etmək nəticəsində meydana gəlir. Bir qayda ilə xarici ölkələrdə tikilən
müəssisə və sexlər nisbətən az kapital xərcləri tələb edir və nəticədə
kapitalın səmərəlilik əmsalı orta dünya səviyyəsindən bir neçə dəfə
yüksək ola bilər. Kapitalın geri alınması vaxtı isə qısa olur.
TMK-
nın fəaliyyəti müxtəlif və rəngarəngdir. Onlar avtomobil,
neftçıxarma, elektronika, metallurgiya, maşınqayırma, kimya, yeyinti ve
s. məhsulların istehsalı, satışı və tədqiqatı ilə məşğul olurlar. Dünya
iqtisadiyyatına aid olan ədəbiyyatlarda verilən məlumatlara görə
beynəlxalq kompaniyaların fəaliyyət dairəsinin 60%-ni istehsal təşkil
edir. Xidmət sferasının payına 37 faiz düşiir. Qalan 3% isə hasilat və
kənd təsərrüfatını əhatə edir.
TMK-
nın hərəkətverici qüvvələrindən biri də, onların son
dövrlərdə meydana gəlmiş transmilli banklara arxalanmalarıdır. Bu
banklar TMK-
nın inkişafının maliyyə əsası kimi, özləri isə istehsal ın və
maliyyənin beynəlmiləlləşdirilməsinin yeni təzahürü kimi çıxış edirlər.
Belə bankların minlərlə fılialları dünyanın bütün nöqtələrində fəaliyyət
göstərir və beynəlxalq fırmaların inkişaf etməsinə və çiçəklənməsinə
kömək göstərirlər.
З.З.ТМК-nın başlıca xüsusiyyətləri və səmərəli fəaliyyətinin
səbəbləri
TMK-
nın dünya təsərrüfat sistemində tutduğu yer və oynadığı rol
onlann spesifık xüsusiyyətlərindən irəli gəlir. Belaə xüsusiyyətlərdən
biri onların fəaliyyətinin universal olmasıdır. TMK həm ticarətçi (tacir,
kommersant), həm investor, həm də müasir texnologiyanı yayan və
beynəlxalq əmək miqrasiyasını stimullaşdıran strukturlardır. Onlar
istənilən məhsulu istehsal etmə, reallaşdırma, ticarətə nəzarət etmə ,
dünya və region bazarlarına təsir göstərməyə qadirdirlər.
TMK-lar
monopol
birliklərdir, fəaliyyət dairəsinə görə
beynəlxalq miqyaslıdırlar. Onlar bir çox cəhətdən dünya bazarında
əmtəələrin və xidmətlərin dinamikasını və strukturunu, onların rəqabətə
dözümlüyünü təyin edirlər. Kapitalın beynəlxalq miqyasda hərəkətinə
və biliyin və texnologiyanın ötürülməsinə güclü təsir göstərirlər.TMK-
lar öz mahiyyətləri nöqteyi-nəzərincə beynəlmiləldirlər və dünya
iqtisadiyyatının vahid orqanizm kimi formalaşmasında mühüm rol
oynayırlar.Müxtəlif ölkələrin müəssisələri arasında istehsal əlaqələrinin
dərinləşməsində və genişlənməsində onların rolu getdıkcə artır.
TMK-
nın ən başlıca xüsusiyyətlərindən biri fəaliyyətin mənsub
olduğu ölkədən kənarda xarici ölkələrdə keçirilməsidir. Baş (valideyn,
ana) kompaniya adətən "doğma" ölkədə, müxtəlif ölçüdə olan fıliallar
isə xarici ölkələrdə fəaliyyət göstərir. TMK-lar tam bir təsərrüfat
imperiyasını xatırladırlar. Onların özlərinin səlahiyyətləri, hakimiyyəti,
müxtəlif orqan və strukturları, çoxlu ölkələrdə müştəriləri vardır. TMK-
ın yaxşı təşkil olunmuş nəqliyyatı, kommersiya sirrini qorumağa,
rəqiblərinin istehsal sirlərini öyrənməyə qadir xüsusi aparatları,
tərkiblərində bank strukturları fəaliyyət göstərir. Yüksək səviyyədə
təşkil olunmuş maliyyə imkanlarına malik olan ayrı-ayn TMK-nın
sərəncamında olan maliyyə vəsaitlərinin məbləği çox vaxt bir neçə
inkişafda olan ölkələrin üst-üstə maliyyə imkanlarından çox ola bilər.
Bir qayda olaraq dövlət TMK-nın iqtisadi, siyasi, hüquqi maraqlarını
müdafıə edir.
Dünya iqtisadiyyatına təsiri, geri qalmış ölklərin iqtisadi inkişafı
baxımından TMK-nın fəaliyyətində ziddiyyətlər görmək olar. Bır
tərəfdən TMK-lar fəaliyyət göstərdiyi ölkələrin inkişaf etməsi üçün
şərait yaratmağa (elmi-texniki nailiyyətlərin təsərrüfatlarda tətbiqini
sürətləndirməyə və s.) nail olurlar, digər tərəfdən ölkənin iqtisadi
asılılığını artırırlar.TMK-lar bütün dünyada və xüsusən zəif inkişaf
etmiş ölkələrdə fəaliyyət göstərir və bir qayda olaraq bu ölkələrdə
iqtisadiyyatın əsas sahələrini öz nəzarətlərinə götürürlər.
İqtisadiyyatın monopollaşması prosesi, məlum olduğu kimi uzun
illər bundan qabaq XIX-XX əsrlərdə başlamışdır. Kartellər bunun ən
çox yayılmış forması idi. Müəyyən dərəcədə beynəlxalq xassələri olsa
da, kartellər əsasən daxili bazara işləyirdilər. Müasir dövrün
monopolistləri olan TMK-nın isə əsas fəaliyyət dairələri xarici
dövlətlərdir. Əsas məqsədləri isə istehsalı özlərinə münasib ölkələrin
ərazilərində yüksəltmək və bu yolla da özlərinə mənfəət, əhaliyə isə
keyfıyyətli məhsul vermək və xidmət göstərməkdir.
TMK-
nm əsas xüsusiyyətlərindən və səmərəli fəaliyyət
göstərmələrinə təsir edən amillərdən biri də onların dünya miqyasında
maliyyə resurslarından öz xeyirləri üçün istifadə etmələridir. ABŞ-ın
Maliyyə Nazirliyinin məlumatlarına görə Amerika korporasiyalarının
xaricdə yerləşən filiallarının aktivlərində olan vəsaitin məbləği keçən
əsrin 90-cı illərinin ortasında 2 trilyon dollar təşkil edib. Onların
maliyyələşdirilməsində vəsaiti qəbul edən dövlətlərin və üçüncü
dövlətlərin fıziki və hüquqi şəxslərinin vəsaiti ABŞ-da yerləşən baş
kompaniyaların onlara yönəltdiyi vəsaitdən çox olmuşdur.
TMK-
lar bir cəhətdən də diqqəti cəlb edir. Bu strukturlar elmi,
texnikı və texnoloji yenilikləri qısa müddətdə istehsala tətbiq etmək,
innovasiya mühitləri yaratmaq, bütün səviyyələrdə bazarı öyrənmək,
onların sektorlarını araşdırmaqda dünyada fəaliyyət göstərən ən
qabaqcıl kompaniyalarla yarışa girə bilir və qalib gəlirlər. Ən əlamətdar
cəhət ondadır ki, TMK-lar istehsalın səmərəli olmasına kompleks
yanaşırlar və xüsusən istehsalın sosial iqtisadi və təşkilati cəhətlərinə
çox fikir verirlər. Onlar beynəlxalq menecment sənətinə ustalıqla
yiyələnirlər və bu sahədə böyük və əməli təcrübə toplamışlar.
Fəaliyyətin diversifikasiyalaşdırılması, dinamikliyi, cevikliyi və
uyuşqanlı olması hər hansı süni şəkildə meydana gəlmiş və yaxud da
obyektiv səbəblər üzündən yaranmış vəziyyətlərdən "üzü açıq"
çıxmaları TMK-lara xas olan xüsusiyyətdir.Bu cəhətlə imkan verir ki,
Dostları ilə paylaş: |